O'zbekiston Kimyo Jurnali

НАШРНИНГ 2 СОНИ

ФИЗИК КИМЁ

 

УДК 536.658:541.183

Т. Д. Абдулхаев, Ш. А. Кулдашева, Ф. Г. Рахматкариева, Х. Н. Бахронов

AGZSM-5 ЦЕОЛИТИДА МЕТАНОЛ АДСОРБЦИЯСИНИНГ ДИФФЕРЕНЦИАЛ ИССИҚЛИГИ ВА ИЗОТЕРМАСИ

1Наманган мухандислик технология институти,Email: abdulxayev1987@gmail.com,2ЎзР ФА Умумий ва ноорганикимё институти, Тошкент, 3Мухаммад ал-Хоразмий номидаги Тошкент информацион технологиялар университети

Реферат. Муаммонинг келиб чиқиши. Пентоцил гуруҳига мансуб цеолитлар каталитик ва адсорбцион хусусиятларга эга. Шунинг учун молекуляр тизимли даражада цеолитларда ҳосил бўлган адсорбцион жараёнларнинг назарий асосларини фундаментал тадқиқодларини ўтказиш зарур.

Ишнинг мақсади. AgZSM-5 цеолитининг каналларида жойлашган метал ионлари билан метанол ион молекуляр комплекслар ҳосил қилиши ва ҳар бир металл катионига метанол молекулаларининг ўзаро нисбатларда жойлашишини аниқлаш.

Методология. Сезгир адсорбцион калориметрик қурилма ёрдамида, цеолитлар адсорбциясида адсорбент-адсорбат молекулаларнинг ўзаро таъсирлашишини тадқиқ қилишда адсорбцион-стехиометрик усулини қўллаб, Ag-ион-молекуляр комплекслар ҳосил бўлиш ва метанол молекулаларини AgZSM-5 цеолити каналларига турли босқичларида адсорбцияланиш механизмлари ўрганилган.

Илмий янгилиги. Илк бор AgZSM-5 цеолити матрицасида кумуш катиони билан менанол нанокомплекслари шаклланиш механизми ўрганилган.

Олинган натижалар. Метанолнинг дифференциал адсорбцияланиш иссиқликлари босқичма-босқич кўринишга эга, бу ерда ҳар бир босқич AgZSM-5 цеолит матрицасида бир ва кўп ўзгарувчан адсорбцион кластерлари СН3ОН:Ag+ нинг ҳосил бўлишини акс эттиради. Пентоцил гуруҳи цеолитлари тўғри ён каналларида 2СН3ОН:Ag+ кумуш  катионларининг комплекслари ҳосил бўлади.

Калит сўзлар: ион-молекуляр комплекслар, AgZSM-5 цеолит, метанол, адсорбцион калориметр.

Хусусиятлари:

- AgZSM-5 цеолитига метанол адсорбцияси ҳар босқичида СН3ОН:Ag+ кластерлари ҳосил бўлишини кўрсатади.

- AgZSM-5  цеолити матрицасидаги метанол молекулалари адсорбцияси муз ҳолати каби бўлади.

Цитата келтириш: Т. Д. Абдулхаев, Ш. А. Кулдашева, Ф. Г. Рахматкариева, Х. Н. Бахронов. AGZSM-5 цеолитида метанол адсорбциясининг дифференциал иссиқлиги ва изотермаси // Ўзбекистон кимё журнали. -2023. -№2. -Б.3-9.

Қабул қилинди:02.05.2023;  Рухсат этилди: 22.05.2023;  Нашр этилди: 26.05.2023

 

* * *

УДК 547.543.38.662

1А. Зиядуллаев, 2А. Эшимбетов, 2Х.  Ходжаниёзов

ЦИАНУР КИСЛОТАСИ ҲОСИЛАЛАРИНИНГ ТУЗИЛИШИ ВА КВАНТ КИМЁВИЙ ПАРАМЕТРЛАРИНИ ЎРГАНИШ

1Тошкент кимё технология институти, Тошкетнт, 2ЎзР ФА Биорганик кимё институти

Реферат.Муаммонинг келиб чиқиши. Саноатда қўлланиладиган (ЦК 2,4,6-тригидрокси 1,3,5-триазин) гетероциклик бирикма цианур кислотаси, унинг хоссаларини ўрганиш долзарбдир.

Мақсад: цианур кислотаси тривинил эфирларини (2а-4а) ва тривинилциануратларини (2b-4b) DFT/defs-TZVP усулида таҳлил қилиш.

Методология. Цианур кислота винил эфирларининг хлор билан ўзаро таъсирини тавсифловчи назарий квант-кимёвий ҳисоб китоблари, МО усули ёрдамида молекуляр структуралари, HOMO-LUMO орбиталлари орасидаги энергия фарқи ва энергия бўшлиғи, ҳамда ESP таҳлиллари ўрганилган.

Илмий янгилиги.  ЦК структурасига хлорнинг киритилиши молекулаларнинг электрон хусусиятларига, шу жумладан энергия бўшлиқларининг ҳажмини ўзгартиришга таъсир қилгани кўрсатилган. Ўрганилаётган моддалар учун HOMO-LUMO спектрларида кузатилган энергия бўшлиқлари бир-бирига ўхшаш ва мос эканлиги исботланган.

Олинган натижалар. Молекуляр структуралар, электрон тузилиш, реакцион қобилият (NCI-RDG) ва ESP таҳлиллари ўтказилган.  ESP таҳлил натижалари трикетоҳосилалар ҳолатида мусбат потенциал ҳосил бўлишини кўрсатди. Тривинил ва три-1,2-дихлорэтил ҳосилалар трикето шаклида кучсиз ўзъаро таъсирлир борлиги NCI ва RDG графикларида кўрсатилган.

Калит сўзлар: цианур кислотаси, электрон тузилиш, DFT, FMO, ковалентсиз ўзъаро таъсир.

Хусусиятлари:

-  цианур кислота винил эфирининг хлорли бирикмасининг кимёвий таркиби;

-  квант-кимёвий ҳисоб китоблари,  моддаларнинг зичлик функционал назарияси:

-  молекуляр электростатик потенциал ҳоссалари;

-  синтез қилинган бирикманинг электрон хусусиятлар, реактивлиги ва ESP таҳлиллари.

Цитата келтириш: А. Зиядуллаев, А. Эшимбетов, Х.  Ходжаниёзов. Цианур кислотаси ҳосилаларининг тузилиши ва квант кимёвий параметрларини ўрганиш // Ўзбекистон кимё журнали. -2023. -№2. -Б.9-17.

Қабул қилинди:05.05.2023;  Рухсат этилди: 25.05.2023;  Нашр этилди: 26.05.2023

 

* * *

УДК 620.193

О. Р. Махаммадиев

АТОМ КУЧ МИКРОСКОП ЁРДАМИДА ИНГИБИРЛАНГАН ПЎЛАТ СИРТИНИНГ (3D) ФОРМАТДА МОРФОЛОГИЯСИНИ ЎРГАНИШ

Тошкент кимё технология институти, email: muxammadiyevo@mail.ru

Реферат. Муаммонинг келиб чиқиши. Tемир ва углеродли пўлат агрессив муҳитларда коррозияга учрайди. Ингибиторлар фойдаланилади. Ингибиторлар металл юзасида адсорбцион қаватлар  ҳосил қилиб уларни ҳимоя қилади.

Ишнинг мақсади. Атом куч микроскопи (АКМ) усули ёрдамида пластинка кўринишидаги пўлат-20 намуналарининг юза қисмини дастлабки, ингибитор иштирокида ва ингибиторсиз ҳолати (3D) форматда морфологиясини ва гравиметрик усул билан коррозия тезлиги, ингибиторнинг ҳимоялаш самарадорлигини ўрганиш.

Метадология. Пластинка кўринишидаги пўлат-20 намуналарининг (3D) форматдаги ҳолатини НСl муҳитида (ингибитор иштирокида) сирт морфологияси атом куч микроскопи усули ёрдамида ҳамдагравиметрик усул билан коррозия тезлиги, ингибиторнинг ҳимоялаш самарадорлиги ўрганилди.

Илмий янгилиги. Биз томонимиздан яратилган этилендиамин асосидаги янги таркибли ингибитор металл юзасида Fe2+ ионлари билан комплекс бирикма ҳосил қилиб адсорбцияланган ва юпқа плёнка ҳосил қилган ва шу орқали пўлат пластинкалари агрессив муҳит билан таьсирлашмаган. Этилендиамин асосидаги ингибиторнинг пўлат-20 металини коррозиядан ҳимоя қилиши биринчи марта атом куч микроскопи ёрдамида ўрганилди ва натижалар таҳлил қилинди. Шунингдек, ушбу ингибитор иштирокида турли концентрацияларда коррозия коеффициентлари аниқланди.

Олинган натижалар. Атом куч микроскопи воситасида ингибирланган  пўлат пластинкаси юзаси текширилганда сирт текис бўлиб, ботиқликлар кам учрганлиги кузатилди. ЭФГТ композицион ингибитори иштирокида агрессив муҳитда пўлат пластинкасининг юзасида коррозиявий ўзгаришлар дейарли аниқланмади.

Калит сўзлар: атом куч микроскопи, пўлат-20, НСl эритмаси, ЭФГТ композицион ингибитори, сирт морфологияси.

Хусусиятлари:

-пўлат пластинкасининг дастлабки ҳолати микроскопда ўрганилди;

-пўлат пластинканинг коррозияга учраган ҳолати ўрганилди;

-пластинканингингибирланган ҳолати таҳлил;

Цитата келтириш: О. Р. Махаммадиев.Атом куч микроскоп ёрдамида ингибирланган пўлат сиртининг (3D) форматда морфологиясини ўрганиш // Ўзбекистон кимё журнали. -2023. -№2. -Б.17-22.

Қабул қилинди: 28.04.2023;  Рухсат этилди: 25.05.2023;  Нашр этилди: 26.05.2023

 

* * *

 

НООРГАНИК КИМЁ

 

UDK 541.123.4

1B. B. Axmedov, 2J. S. Shukurov, 3X. X. To’rayev, 4N. K. Olimov

H4PCN2O5 • NH2C2H4OH – [10% C10H11ClN4 + 90%C2H5OH] – H2O SISTEMASINING POLITERMIK ERUVCHANLIGI

1Sh.Rashidov nomidagi Samarqand davlat universiteti, Samarqand sh., 2O’zR FA Umumiy va noorganik kimyo instituti, Toshkent sh., 3Termez davlat universiteti, Termez sh., ,4Тoshkent farmatsevtika institute, E-mail: bakhtiyor.akhmedov.11@gmail.com

Referat. Muammoning kelib chiqishi. Bir vaqtning o’zida stimulyatorlik hossasini namoyon qiluvchi va insektitsid ta’sirga ega bo`lgan samarali preparatlarni sintez qilish va ularni qishloq xo’jaligi ekinlariga ta’sir mexanizmlarini o’rganish dolzarbdir.

Ishning maqsadi. Insektitsid xossasiga ega bo`lgan fizologik faol preparatlarni olish, fosfat karbamidomonoetanolammoniy, atsetamiprid va etanoldan iborat komponentlarning o`zaro ta`sirini o`rganish.

Metadologiya. Karbamid tarkibidagi amin guruh azoti spektrofotometrik usuli bilan (GOST 20851), fosfat tarkibidagi P2O5 fosfori fotokalorimetr KFK-3 yordamida tahlil qilindi.

Ilmiy yangiligi. Fosfat karbamidomonoetanolammoniy,  atsetamiprid  va  etanoldan  iborat  komponentlarning o’zaro tasirlashuvi o’rganildi, ular asosida politermik eruvchanlik diagrammalari qurildi.

Olingan  natijalar.  H4PCN2O5 • NH2C2H4OH – [10% C10H11ClN4 + 90%C2H5OH] – H2O sistemasining -36°C dan 72°C harorat oralig'ida ikkilik sistemalar va ichki kesmalar yordamida politermik eruvchanlik diagrammasi qurildi. Diagrammada muz, atsetamipirid, fosfat karbamidomonoetanolamoniy va karbamidning faza chegaralari aniqlangan.

Kalit so’zlar: insektitsid, fiziologik faol modda, eruvchanlik diagrammasi, harorat, karbamid, fosfatkarbamidomonoetanolammoniy, atsetamiprid.

Xususiyatlari:

- suv, fosfat karbamidomonoetanolammoniy va atsetamipirid komponentlarining o'zaro ta'siri haqida ilmiy ma'lumotlar oldindi;

- komponentlarning o'zaro ta'siri asosida sistemaning politermik eruvchanlik diagrammasi qurildi.

Tsitata keltirish: B. B. Axmedov, J. S. Shukurov, X. X. To’rayev, N. K. Olimov. H4PCN2O5 • NH2C2H4OH – [10% C10H11ClN4 + 90%C2H5OH] – H2O sistemasining politermik eruvchanligi  // O’zbekiston kimyo jurnali. -2023. -№2. -B.23-28.

Qabul qilindi:  12.05.2023; Ruxsat etildu: 26.05.2023;  Nashr etildi: 26.05.2023

 

* * *

УДК 541.123.3

О. О. Раҳмонов, Ж. С. Шукуров, А. С. Тогашаров

ПАХТА ТОЗАЛАШ ЗАВОДИ ЧИҚИНДИЛАРИДАН ФИЗИОЛОГИК ФАОЛ МОДДА ОЛИШ

ЎзР ФА Умумий ва ноорганикимё институти,Тошкент, E-mail:oxunjonrahmonov94@gmail.com

Реферат. Муаммонинг келиб чиқиши. Пахтачиликда самарадор комплекс таъсир этувчи, ғўза баргларини сифатли тўкилишини ва кўсакларни очилишини таъминловчи дефолиантларни яратиш долзарбдир. Хлоратли препаратларни ўсимликга қаттиқ таъсир этиб, баргларни қовжиратгани ва ёш кўсакларни куйдиргани учун физиологик фаол моддаларни билан биргаликда фойдаланиш мақсадга мувофиқдир.

Ишнинг мақсади. Пахта тозалаш заводи чиқиндиларидан (ПТЗЧ) лимон ва олма кислоталарни эктракция қилиш, улар асосида янги физиологик фаол модда олиш жараёнини ўрганиш.

Методология. ПТЗЧ таркибидаги лимон ва олма кислоталар эсктракция усулида ажратиб олинди. Олинган экстрактларнинг зичлиги (ГОСТ 31992.1-2012) пикнометрда, қовушқоқлик ВПЖ вискозиметри, нур синдириш кўрсаткичи рефрактометр ёрдамида PAL-BX/RI ва рН қиймати FE20 METTLER TOLEDO рН метри ёрдамида ўлчанди.

Илмий янгилик. ПТЗЧ таркибидан  лимон ва олма кислоталари хлорид кислота ёрдамида экстракция усулида ажратилди, олинган нордон экстракт моноэтаноламин- HO-(CH2)2-NH2 билан нейтраллаб физиологик фаол модда олинди.

Олинган натижалар. Олдиндан ювилиб, қўшимчалардан тозаланган, 90-100°С ҳароратда қуритилган пахта тозалаш заводи чиқиндилари, 1, 2, 3, 4 ва 5% ли хлорид кислота иштирокида 25ºС ҳароратда экстраксия қилинди. Экстракция жараёнида эритмаларнинг ҳарорати, зичлиги, қовушкоклиги, pH қиймати, нур синдириш кўрсаткичи аниқланди.

Калит сўзлар: физиологик фаол модда, моноэтаноламин, экстракция, нейтраллаш, қовушқоқлик, зичлик, pH кўрсаткичи.

Хусусиятлари:

- ПТЗЧ дан лимон ва олма кислоталар ажратиб олинди;

- ажратиб олинган [HCl+ПТЗЧ] нордон экстракларнинг реологик хоссалари ўрганилди;

- нордон экстракларни МЭА билан нейтраллаш орқали физиологик фаол модда олинди.

Цитата келтириш: О. О. Раҳмонов, Ж. С. Шукуров, А. С. Тогашаров. Пахта тозалаш заводи чиқиндиларидан физиологик фаол модда олиш // Ўзбекистон кимё журнали. -2023. -№2. -Б.28-33.

Қабул қилинди: 02.05.2023;  Рухсат этилди: 25.05.2023;  Нашр этилди: 26.05.2023

 

* * *

UDK. 541.123.3.

N. A. Erkaeva, A. T. Kaipbergenov, B. X. Kucharov, A. U. Erkaev

KALIY PERKARBONAT OLISH JARAYONINI O'RGANISH

Toshkent kimyo texnologiya instituti

Referat. Muammoning kelib chiqishi. Maishiy kimyoviy mahsulotlar orasida oqartirish vositalari ajralib turadi: yuvish jarayonida qo’llaniladigan kirlarni oqartirish uchun va yordamchi vositalar. Har ikkala holatda ham oqartiruvchi- reagentlardan foydalaniladi.

Maqsad vodorod peroksid ishtirokida kaliy karbonatidan kaliy peroksikarbonatni olish texnologiyasini ishlab chiqish.

Metodologiya. Kimyoviy, rentgenografik, elektronmikroskopik, izotermik tahlil usullari.

Ilmiy yangilik. K2CO3∙3H2O2-H2O ning -10 va 0°C da eruvchanligi haqida ma’lumotlar olindi. O'rganilgan haroratlarda K2CO3∙3H2O2-H2O tizimining eruvchanlik diagrammasining likvidus egri chizig'i dastlabki komponentlarning uchta kristallanish tarmog'I va yangi birikma - K2CO3∙3H2O2 mavjudligi bilan tavsiflanadi.

Olingan natijalar. Vodorod peroksid ishtirokida kaliy va natriy karbonatlardan natriy va kaliyperoksikarbonatlarni olish usuli ishlab chiqilgan. Kristallanish jarayoni politermik rejimda amalga oshiriladi va to'yingan eritmaning sekin sovishi zarralari uzunligi 1-3 mm gacha bo'lgan plastinka va silindrsimon shaklga ega bo'lgan peroksid birikmasining katta kristalli cho'kmasi hosil bo'lishiga olib keladi.

Kalit so'zlar: tizim, komponent, eritma, kristallanish, izoterma,  kaliy karbonat, eruvchanlik, vodorod peroksid.

Xususiyatlari:

- kaliy karbonat va vodorod peroksidning o'zaro ta'siri mahsuloti;

- K2CO3∙3H2O2 shaklida kaliy perkarbonat hosil bo'ladi;

- H2O2 da kaliy va natriy karbonatlardan natriy va kaliy peroksikarbonatlar.

Tsitata keltirish: N. A. Erkaeva, A. T. Kaipbergenov, B. X. Kucharov, A. U. Erkaev. Kaliy perkarbonat olish jarayonini o'rganish  // O’zbekiston kimyo jurnali. -2023. -№2. -B.33-38.

Qabul qilindi:  02.05.2023; Ruxsat etildu: 22.05.2023;  Nashr etildi: 26.05.2023

 

* * *

УДК 541.621.793.3;541.124/128

Ф. Н. Фузайлова, В. П. Гуро, М. А. Ибрагимова, У. Р. Эрназаров, З. А. Набиева, А.Т. Дадаходжаев

МИС КУПОРОСИНИ КРИСТАЛЛАБ ОЛИШ ЭРИТМАСИДАН НИКЕЛЬ КУПОРОСИНИ АЖРАТИБ ОЛИШ ИСТИҚБОЛИ

ЎзР ФА Умумий ва ноорганикимё институти, e-mail: foozayl_17.06@mail.ru

Реферат. Муаммонинг келиб чиқиши. “Олмалиқ КМК”АЖ нинг мис ишлаб чиқаришнинг ендош маҳсулоти бу ГОСТ 19347-99 га жавоб берадиган мис купоросидир. Унинг қўшимчаларидан бири никель.

Мақсад. Мис купоросидан никелни ажратиб олиш усулини ишлаб чиқиш.

Методология. Тадқиқод объекти: купорос цехи мис купоросини кристаллаш ма\сулоти ва эритмалари. Фазалар таркибини Скрейнемакерс бўйича физик-кимёвий усуллар билан аниқланди, намуналар таҳлили ААС Perkin-Elmer 3030В да бажарилди.

Илмий янгилиги. Мис купоросини кристаллаш эритмаларидан қўшимча никель (II) ионларини босқичли кристаллаш ва алоҳида сорбциялаш усули билан ажратиб олиш имконияти аниқланди.

Олинган натижалар. Никель (II) ионларини никел карбонат шаклида чўктириб никел купоросга ўтказиш; мис купоросини босқичли кристаллаб эритмадан никельни никель купорос шаклида чўктириш, мисни никель (II) ионлари иштирокида алоҳида PuroliteS-960 смоласида сорбциялаш  усуллари ишлаб чиқилди.

Калит сўзлар: мис купорос, кристаллаш эритмаси, кристаллаш, қўшимча Ni (II) ионлари, алоҳида сорбция, ионалмашинувчи смола

Хусусиятлари:

- мис купоросини босқичли кристаллаш эритмалари;

- кристаллаш эритмаларини қўшимча никел ионлари билан бойитиш;

- Cu (II) PuroliteS-960 смоласида сорбция қилинади, Ni (II) - қилинмайди.

Цитата келтириш: Ф. Н. Фузайлова, В. П. Гуро, М. А. Ибрагимова, У. Р. Эрназаров, З. А. Набиева, А.Т. Дадаходжаев. Мис купоросини кристаллаб олиш эритмасидан никель купоросини ажратиб олиш истиқболи // Ўзбекистон кимё журнали. -2023. -№2. -Б.38-44.

Қабул қилинди: 06.03.2023;  Рухсат этилди: 13.04.2023;  Нашр этилди: 26.05.2023

 

* * *

УДК 532.64 (088.8);546.719

Х. Ф. Адинаев, Е. Т. Сафаров, В. П. Гуро, С. Н. Расулова, Г. М. Пармонов, З. Б. Рахимжонов

МАВҲУМ ҚАЙНОВЧИ ҚАТЛАМ ПЕЧИДА МОЛИБДЕНИТ КОНЦЕНТРАТИНИ КУЙДРГАНДА РЕНИЙНИ ТУТИБ ҚОЛИШ

ЎзР ФА Умумий ва ноорганикимё институти

Реферат. Муаммонинг келиб чиқиши. «Олмалиқ КМК” АЖ молибден саноат маҳсулоти куюндисининг таркиби, %: Мо ³ 32, SiО2£ 11; As£ 0.07; Cu£ 2 (1-й сорт); 2.0-3.0 (2-й); >3.0 (3-й сорт); Р (£ 0.05), WO3 (£ 0.8); S (£ 1.5), Re (£ 0.017). Уни 600оС ҳароратда 8-10 % каолин билан донадорланган Мо-концентратини куйдириб олинада.

Мақсад: яхши куюнди таркибини аниқлаш учун Мо-концентрати таркибидаги альтернатив органик боғловчилар сериясини қиёсий синаш.

Методология. МоК доналарини мавҳум қайновчи қатлам печида куйдирилди ва уларнинг таркиби, физик-кимёвий хоссалари назорат қилинди.

Илмий янгилиги. Каолинга альтернатив, куюндида Мо, Au миқдорини кўп бўлишини, куйдирганда Re ни осон ҳайдалишини таъминлайдиган, Мо-концентратини донадорлаш боғловчилари яратилди.

Олинган натижалар. 600оС ҳароратда куйдиришдан олдин ва кейинги Мо-концентрати доналарининг таркиби ва хоссалари ўрганилган.

Калит сўзлар: рений, молибденит концентрати, шихта, куюнди, боғловчи.

Хусусиятлари:

- молибденит концентрати доналарини куйдириш 600оС ҳароратда олиб борилди;

- каолин ва органик полимер боғловчилар асосидаги шихта қўлланилди;

- куйдиришдан олдин ва кейинги доналар материаллари таркиби, ИҚ-спектрлари ўрганилди;

- №2-5 рақамли шихта доналари қаттиқ фазасида 60 мин куйдириш давомида рений қолмади.

Цитата келтириш: Х. Ф. Адинаев, Е. Т. Сафаров, В. П. Гуро, С. Н. Расулова, Г. М. Пармонов, З. Б. Рахимжонов. Мавҳум қайновчи қатлам печида молибденит концентратини куйдрганда ренийни тутиб қолиш // Ўзбекистон кимё журнали. -2023. -№2. -Б.44-49.

Қабул қилинди: 08.04.2023;  Рухсат этилди: 08.05.2023;  Нашр этилди: 26.05.2023

 

* * *

UDK 66.074.51.069.833

A. M. Xuramatov, A. U. Auesbaev

YUQORI SAMARALI KOMBİNASYON KOLONNADA HARORATNING TO‘YINGAN ABSORBENTNING REGENERATSIYASIGA TA’SIRI

O’zR FA Umumiy va noorganik kimyo instituti, Toshkent sh., e-mail: alisherauesbaev@gmail.com

Referat. Muammoning kelib chiqishi. Neftgaz sanoati uchun tabiiy gazni H2S va CO2 dan aminli jarayonlar yordamida tozalashni takomillashtirish dolzarbdir.

Ishning maqsadi. Mavjud desorber muammolarni va uni modernizatsiya qilish, shuningdek regeneratsiyaning turli parametrlarini o’rganish.

Metodologiya. Qurilma Raschig nasadka bilan modernizatsiya qilingan. Eksperimental qurilmaning o'lchamlari 1:10 miqyosdagi sanoat regeneratsiyasi kalonnasining o'lchamlariga nisbatan geometric o'xshashlik va gaz va suyuqlik oqim tezligining fizik o'xshashligi (bir xil miqyosda) va dastlabki shartlar asosida aniqlanadi.

Ilmiy yangiligi. Ilk bor desorberning to’yingan amin eritmasi tarqalish zonasi Raschig nasadkasi bilan modernizatsiya qilindi va uining samaradorligi oshirildi, modernizatsiya qilingan kolonnaning  optimal rejimlari aniqlandi.

Olingan natijalar. Modernizatsiya qilish natijasida 131ºC da qayta tiklangan amin eritmasida karbonat angidridning 0.22 % massa ulushiga erishildi. To'yingan eritmaning tarqalish zonasida nasadka tufayli gaz-suyuqlik qatlamining shakllanishi kamaydi. Qurilmani modernizatsiya qilish tiklanish koeffitsientining deyarli 3% ga oshishiga ta'sir ko'rsatdi.

Kalit so’zlar: modernizatsiya, desorber, to'yingan eritma, karbonat angidrid, nasadka, Rashig.

Xususiyatlari:

- mavjud gazni oltingugurt vodorodidan tozalash apparatini modernizastiya qilish talab etiladi;

- takomillashtirilgan qurilma taklif qilindi.

- ikki qurilma turli parametrlarining qiyosiy tahlili.

Tsitata keltirish: A. M. Xuramatov, A. U. Auesbaev. Yuqori samarali kombinasyon kolonnada haroratning to‘yingan absorbentning regeneratsiyasiga ta’siri  // O’zbekiston kimyo jurnali. -2023. -№2. -B.49-56.

Qabul qilindi:  07.04.2023; Ruxsat etildu: 17.05.2023;  Nashr etildi: 26.05.2023

 

* * *

УДК 665.5:547.32

С. Х. Ғаниева, А. А. Алиев, Б. З. Адизов, Б. А. Сманов, Ш. М. Сайдахмедов

ИШЛAТИЛГAН МОТОР МОЙЛАРНИ ТУРЛИ AДСОРБЕНТЛAРДAГИ РЕГЕНЕРАЦИЯСИ

Реферат. Муаммонинг келиб чиқиши. Ишлатилган сурков материалларини тўплашни таъминлаш ва уларнинг асл хусусиятларини тиклаш учун уларни қайта ишлаш долзарбдир.

Мақсад. Ишлатилган мотор мойларини турли маҳаллий минерал адсорбентлардан фойдаланган ҳолда регенерация қилиш, уларнинг физик-кимёвий хусусиятларини аниқлаш.

Методология. ИҚ-спектрлар UR-20 спектрофотометрида олинди, мотор мойларини регенерациядан олдинги ва кейинги қиёсий физик-кимёвий кўрсаткичларининг ГОСТ 8581 га мувофиқлиги ўрганилди ва регенерация даражаси (бошланғич мойга нисбатан) DN-300M микроскопини қўллаган ҳолда аниқланди.

Илмий янгилик. Ишлатилган мотор мойларини физик-кимёвий хоссаларини тиклаш ва ишлаб чиқариш циклига қайтариш билан регенерация қилиш учун адсорбция шароитлари ва мақбул табиий адсорбентни танлаш.

Олинган натижалар. М10Г2к чиқинди мойини Керминнинг опокоид гиллари билан регенерация қилишда мойларнинг физик-кимёвий хоссалари яхшиланади, лекин Навбаҳор бентонити билан тозалаш даражада эмас. Ишлатилган мотор мойларини тозалаш даражаси адсорбентларнинг таркиби ва тузилишига, уларга термик ва кимёвий ишлов бериш усулларига боғлиқ.

Калит сўзлар: ишлатилган мой, адсорбент, экология, регенерация, бентонит.

Хусусиятлари:

- табиий адсорбентлар намуналарининг таркибининг қиёсий таҳлили;

- ишлатилган мотор мойининг регенерациядан олдин ва кейинги қиёсий кўрсаткичлари;

- спектрал (ИҚ) таҳлил ва микрофотоография усуллари.

Цитата келтириш: С. Х. Ғаниева, А. А. Алиев, Б. З. Адизов, Б. А. Сманов, Ш. М. Сайдахмедов. Ишлaтилгaн мотор мойларни турли aдсорбентлaрдaги регенерацияси // Ўзбекистон кимё журнали. -2023. -№2. -Б.56-62.

Қабул қилинди: 15.05.2023;  Рухсат этилди: 26.05.2023;  Нашр этилди: 26.05.2023

 

* * *

УДК 66.045.5

А. М. Хурмаматов, О. Ю. Исмаилов, Ж. А. Муминов

УГЛЕВОДОРОД ФРАКЦИЯЛАРИНИ ҲАВО ЁРДАМИДА СОВИТИШ ЖАРАЁНИ САМАРАДОРЛИГИНИ ОШИРИШ УСУЛЛАРИ

O’zR FA Umumiy va noorganik kimyo instituti, Toshkent sh., Jaloliddinmuminov3110@gmail.com

Реферат. Муаммонинг келиб чиқиши. Ҳаво ёрдамида совитиш қурилмаларининг асосий камчилиги совитиш самарадорлигининг пастлигидир. Бунинг учун ”ҳаво-туман” системасидан фойдаланиш долзарб вазифадир.

Мақсад. Ҳавонинг термофизик ҳусусиятини ўзгартириш орқали ҳаво ёрдамида совитиш жараёни самарадорлигини ошириш йўлларини топиш.

Методология. Назорат-ўлчов ускуналари билан жиҳозланган, углеводород буғларини совитиш қурилмалари қўлланилди, ёқилғини сақлаш технологик параметрларини ўлчаш ГОСТ 51364-99, ГОСТ 30872-2002, ГОСТ ИСО 13706-2011 талабларига мувофиқ амалга оширилди. Натижалар статистик ишланди.

Илмий янгилик. Ҳаво ёрдамида совитишда нам ҳаводан фойдаланиш юқори самара бериши ва ҳажмий сарф юқори бўлган ҳолларда қўллаш афзалликлари аниқланди.

Олинган натижалар. Тажриба қурилмасида совитилаётган нефт махсулотининг ҳажмий сарфи 3-11 л/мин интервалида ўзгарганида нам ҳаводан фойдаланиш қуруқ ҳавога нисбатан 9-13 % самарали экани кузатилди.

Калит сўзлар: совитиш самарадорлиги, қуруқ ҳаво, нам ҳаво, ҳажмий сарф, иссиқлик сиғими, иссиқлик миқдори.

Хусусиятлари:

- ҳаво намлигининг ортиши унинг термофизик хусусиятини оширади;

- нам ҳаво ёрдамида совитиш самарадорлиги;

- иссиқ даврида совитиш учун нам ҳаводан фойдаланиш.

Цитата келтириш: А. М. Хурмаматов, О. Ю. Исмаилов, Ж. А. Муминов. Углеводород фракцияларини ҳаво ёрдамида совитиш жараёни самарадорлигини ошириш усуллари // Ўзбекистон кимё журнали. -2023. -№2. -Б.62-69.

Қабул қилинди: 28.04.2023;  Рухсат этилди: 25.05.2023;  Нашр этилди: 26.05.2023

 

* * *

УДК631.859:631.81

1О. В. Мячина, 1Р. Н. Ким, 1Л. Э. Мамасалиева, 2Б. О. Нуъмонов, 1Б. А.  Пулатов, 1О. С.  Нарзуллаев, 1А. Х. Рахмонов, 1Г. А. Ахматджонова

КОНЦЕНТРAТЛAНГAН БИР ТAРAФЛИ ФОСФОРЛИ ЎҒИТ – ПРЕЦИПИТАТНИ ҒЎЗАНИНГ ЎСИШИ ВА РИВОЖЛАНИШИГА ТАЪСИРИ

1ЎзР ФА УНКИ, Тошкент, Ўзбекистан, E-mail: myachina_ov@mail.ru, 2Қўқонд давлат педагогика институти, Қўқонд ш., Ўзбекистон E-mail: kimyogar1985@mail.ru

Реферат. Муаммонинг келиб чиқиши. Қишлоқ хўжалиги олдига қўйилган вазифалар орасида пахта ҳосилдорлигини ошириш учун зарур бўлган юқори биоэнергетик самарадорликка эга янги фосфорли ўғитларни яратиш асосий вазифадир.

Ишнинг мақсади. Вегетация тадқиқотлари асосида анъанавий ва янги концентрланган фосфорли ўғитларнинг таъсири остида ғўзанинг ўсиш динамикасини таққослаш, уларни қўллашнинг самарадорлигини аниқлаш.

Методология. Aгрокимёвий изланишлар ЎзНИИКҲнинг умумэътироф бўлган методологияси асосида амалга оширилди.

Илмий янгилиги. Тадқиқод объектининг нейтрал ва кучсиз ишқорий муҳитда ўрганилмаганлиги учун ўғитнинг самаралилиги тавсифига янгича ёндошув таклиф этилди.

Олинган натижалар. Фенологик кузатишлар синовдан ўтказилган ўғитнинг ўсимлик баландлигига, симподиал новдалар сонига назорат вариантига нисбатан ва ғўза кўзаларининг сифатига ижобий таъсирини кўрсатган, ва бу эса пахта хомашёси ҳосилдорлигининг ошишига олиб келди.

Калит сўзлар: агрокимё, вегетация, фосфорли ўғит, преципитат, таркиб, фенология, ҳосил

Хусусиятлари:

- преципитатнинг ғўзанинг ўсишига, илдизлар тизимига таъсири аниқланди;

- пахта хомашёси ҳосилдорлиги назорат вариантига нисбатан 6,98 % ошгани аниқланди.

Цитата келтириш: О. В. Мячина, Р. Н. Ким, Л. Э. Мамасалиева, Б. О. Нуъмонов, Б. А.  Пулатов, О. С.  Нарзуллаев, А. Х. Рахмонов, Г. А. Ахматджонова. Концентрaтлaнгaн бир тaрaфли фосфорли ўғит – преципитатни ғўзанинг ўсиши ва ривожланишига таъсири // Ўзбекистон кимё журнали. -2023. -№2. -Б.68-73.

Қабул қилинди: 12.05.2023;  Рухсат этилди: 25.05.2023;  Нашр этилди: 26.05.2023

 

* * *

УДК 631.81+579.266

О. В. Мячина, Л. Э. Мамасалиева, Р. Н. Ким, А. Х. Рахмонов, О. С. Нарзуллаев, Б. А.  Пулатов, Г. Я. Исаев

ТУПРОҚ МИКРООРГАНИЗМЛАР ХАМЖAМИЯТИ ТAРКИБИНИНГ ОРГAНИК УГЛЕРОД ДAРAЖAСИ БИЛAН ЎЗАРО БОҒЛИҚЛИГИ

ЎзР ФА УНКИ, Тошкент, Ўзбекистан

Реферат. Муаммонинг келиб чиқиши. Тупроқнинг биологик фаоллиги ва органик моддаларнинг ўзгаришида гидролитик гуруҳнинг ҳиссасини аниқлаш учун микробиал комплексларининг тузилиши ва функционал фаоллигини ҳар томонлама ўрганиш зарур.

Мақсад. Гуминли азот ва фосфорли ўғитларнинг тупроқ биоценозига таъсирини аниқлаш учун гумуснинг синтези ёки парчаланиши жараёнларининг йўналишини потенциал равишда аниқлайдиган гидролитик гурух микроорганизмларни таркибидан фойдаланилди.

Методология. Микроорганизмлар сонини ва агроценозларнинг микробиал жамоалари таркибини аниқлаш Звягинцев (1991), Теппер ва бошқалар (1987) бўйича амалга оширилди.

Илмий янгилик. Тупроқ бациллари, актиномицетлар, микроскопик замбуруғларнинг мавсумий динамикаси, гумусли азот ва фосфорли ўғитлар таъсирида уларнинг нисбати аниқланган. Гуминли ўғитларнинг қўлланилиши гидролитик микроорганизмлар сонини ва тупроқ органик моддаларини деструкциявий таъсирини камайтирди.

Олинган натижалар. Турли экологик, трофик ва таксономик гуруҳларга мансуб бўлган гидролитик микроорганизмларнинг мутлақ ва нисбий кўплиги кўрсатилган. Қўнғир кўмирни қайта ишлаш маҳсулотларини ўз ичига олган органоминерал ўғитлардан фойдаланганда микроорганизмлар сони ва тупроқ органик моддалари ўртасидаги боғлиқлик аниқланди.

Калит сўзлар: гумусли ўғитлар, бўз тупроқ, бациллар, актиномицетлар, микромицетлар, гумус, корреляция.

Хусусиятлари:

- микроорганизмларнинг- деструкторларнинг сони ва нисбати,

- микромицеталар сони ва нисбатининг гумус таркиби ўртасида боғлиқлик;

-аммонификаторлар ва гумус, бациллар ва гумусларнинг боғлиқлик сони.

Цитата келтириш: О. В. Мячина, Л. Э. Мамасалиева, Р. Н. Ким, А. Х. Рахмонов, О. С. Нарзуллаев, Б. А.  Пулатов, Г. Я. Исаев. Тупроқ микроорганизмлар хамжaмияти тaркибининг оргaник углерод дaрaжaси билaн ўзаро боғлиқлиги // Ўзбекистон кимё журнали. -2023. -№2. -Б.73-81.

Қабул қилинди: 19.05.2023;  Рухсат этилди: 25.05.2023;  Нашр этилди: 26.05.2023

 

* * *

 

 

629 PDF