O'zbekiston Kimyo Jurnali

НАШРНИНГ 1 СОНИ

ФИЗИК КИМЁ

 

УДК 543.872

С. Н. Расулова, В. П. Гуро, М. А. Ибрагимова, А. Б. Ибрагимов, У. Р. Эрназаров, Х. Ф. Адинаев

МОЛИБДЕН ВА РЕНИЙНИ АЖРАТИБ  ОЛГАН ҲОЛДА МОЛИБДЕН САҚЛОВЧИ НИТРАТЛИ ЭРИТМАЛАРНИ ТЕМИР ВА МИСДАН ТОЗАЛАШ

ЎзР ФА Умумий ва ноорганик кимё институти

Реферат. Муаммонинг келиб чиқиши. “Олмалиқ КМК” АЖ да молибденли концентрат куйдириш орқали оксидланади сўнг аммиакли (энди содали) ишқорлантириш йўли билан эритилади. Лекин, бунга қадар у нитрат кислотали муҳитда парчаланган ва қайта ишлаш натижасида нитратга бой ва молибден, рений қолдиғи мавжуд шлам тўпланган.

Мақсад: комбинатнинг нитратли молибден – шламли эритмаларини молибден ва ренийни ажратиб олган ҳолда темир ва мисдан тозалаш усулларини таклиф қилиш.

Методология. Комбинатнинг шлам эритмалари ва Мо концентрат наьмуналари ишлатилган. Cu(II), Fe(III), Mo(VI), Re(VII) ионларининг концентратцияси спектрометрик (Agilent 7500 IСP), молибден дисульфидининг нитрат кислотада эриш кинетикаси айланма диск усуллари ёрдамида ўрганилди. Шунингдек, экстракция ва ионли флотация усуллари ҳам қўлланилди.

Илмий янгилиги. Нитратли молибден-шламли эритмалардан мақсадли маҳсулотлар: Мо ва Re ни алоҳида ажратиб олган ҳолда темир, мис қўшимчаларидан тозалаш усуллари асосланган.

Олинган натижалар. Мо-концентратини нитрат кислотада эришининг кинетик тавсифлари айланма диск усули ёрдамида олинди. Бир қатор металларнинг экстракция ва кўпикли флотация йўли билан ажратиб олиш усуллари таклиф этилди.

Калит сўзлар: Мо-концентрати, нитрат кислота, оксидланиш, оксидлаб эритмага ўтказиш, ажратиб олиш, тозалаш, экстракция, кўпикли флотация.

Хусусиятлари:

- реакциянинг бошланғич 1800 секундида Мо-концентратининг оксидланиш кинетикаси;

- 65°С ҳароратда мис ионларининг экстрагенти стеарин ишлатилган;

- молибденни ферримолибдат кўринишида чўктириб олиш;

- ренийнинг триалкиламин билан ионли флотацияси.

Цитата келтириш: С. Н. Расулова, В. П. Гуро, М. А. Ибрагимова, А. Б. Ибрагимов, У. Р. Эрназаров, Х. Ф. Адинаев. Молибден ва ренийни ажратиб  олган ҳолда молибден сақловчи нитратли эритмаларни темир ва мисдан тозалаш // Ўзбекистон кимё журнали. -2023. -№1. -Б.3-9.

Қабул қилинди: 13.07.2022;  Рухсат этилди: 15.09.2022;  Нашр этилди: 29.12.2022

 

* * *

UDK 541.64:537.3

S. R. Otajonov, N. Т. Kattaev, H. I. Akbarov, A. T. Mamadalimov

POLIVINILIMIDAZOL ASOSIDAGI ELEKTR O'TKAZUVCHAN POLIMERNING SINTEZI VA ELEKTROKIMYOVIY XUSUSIYATLARI

Mirzo Ulug’bek nomidagi O’zbekiston milliy universiteti, otajonovsardor1994@gmail.com

Referat. Muammoning kelib chiqishi. Elektr o'tkazuvchan polimerlarga xos (suvda erimaslik, atrof-muhit ta’siriga beqarorligi) muammolarni hal qilish dolzarbdir.

Ishning maqsadi: Elektr o'tkazuvchanligi yaxshilangan polivinilimidazol hosilasining sintezi va uning elektrokimyoviy xususiyatlarini o'rganish.

Metodologiya. Polimerlarning strukturaviy xususiyatlari IQ spektroskopiya va nurni diffuz  qaytarish elektron spektroskopiya yordamida baholandi. Namunalarning elektro'tkazuvchanligi ularning voltamperometrik xususiyatlarini (VAX) o'lchash yo'li bilan o'rganildi.

Ilmiy yangilik. Polivinilimidazolning 3-bromopropilamin bilan kimyoviy reaksiyasining xususiyatlari aniqlandi. Polimer matritsasining funktsional guruhlari gidrofilligining ortishi polivinilimidazol hosilasining elektr o'tkazuvchanligining oshishiga olib kelishi ko’rsatilgan.

Olingan natijalar. Poli(1-N-vinil-3(-3-aminopropil) imidazolium bromid polivinilimidazol va 3-bromopropilamin gidrobromidning oʻzaro taʼsiridan olindi. Polimerning gidrofilligi oshishi natijasida ta’qiqlangan soha kengligining 1.93 eV dan 1.12 eV gacha kamayadi, poli(1-N-vinil-3(-3-aminopropil) imidazolonium bromid juda yuqori elektr o'tkazuvchanligiga ega bo’ladi (1.25ꞏ10-2 Sm/m).

Kalit so’zlar: radikal polimerizatsiya, polivinilimidazol, elektr o'tkazuvchan polimer, ta’qiqlangan soha kengligi, elektr o'tkazuvchanlik.

Xususiyatlari:

-  vinilimidazolning radikal polimerizatsiyasi;

-  polivinilimidazolning 3-bromopropilamin gidrobromid bilan o'zaro ta'siri;

-  mahsulotning elektron xossalari va elektr o'tkazuvchanligi.

Tsitata keltirish: S. R. Otajonov, N. Т. Kattaev, H. I. Akbarov, A. T. Mamadalimov. Polivinilimidazol asosidagi elektr o'tkazuvchan polimerning sintezi va elektrokimyoviy xususiyatlari // O’zbekiston kimyo jurnali. -2023. -№1. -B.9-14.

Qabul qilindi: 01.02.2023; Ruxsat etildu: 02.03.2023;  Nashr etildi: 20.03.2023

 

* * *

UDK 541.344

A. F. Ishankulov, А. R. Vohidov, Q. F. Xalilov, Yu. G.  Galyametdinov, N. K. Muhamadiev

SINTEZ SHAROITLARINING CuInS2 VA GIBRID CuInS2/ZnS KVANT NUQTALARINING OPTIK XUSUSIYATLARIGA TA'SIRI

1Samarqand davlat universiteti, Samarqand sh., O’zbekiston, 140104 Samarqand, Universitet bul. 15, Е-mail: ishankulov-alisher@mail.ru,  2Qоzоn milliy texnologik tadqiqod universiteti, Qоzоn, Rossiya. 420015 Qоzоn, Karl Marks ko’ch., 68.

Referat. Мuammoning kelib chiqishi. Yarim o'tkazgichli nanozarrachalarni o'rganish tobora ko'proq e'tiborni tortmoqda, chunki ular ijobiy optik o'lchamga ega, bu esa ular keltirib chiqargan kvant nuqtalari (KN) ning qo'llanilisiga turtki bo’ladi.

Ishning maqsadi. Sintez sharoitlarining CuInS2 va gibrid CuInS2/ZnS kvant nuqtalarining optik xususiyatlariga ta'sirini o’rganish.

Меtodologiya. Namunalarning yutilish spektrlari 25ºC haroratda Perkin Elmer Instrumental LAMBDA 35 spektrofotometrida, lyuminestsentsiya spektrlari - Cary Eclipse (Varian) spektrofluorimetrida qayd etildi; gidrodinamik o’lchami Malvern Zetasizer Nano zarrachalar analizatorida yorug'likning dinamik sochilishi usuli orqali aniqlandi. KN sintezi 230°С haroratda, 20 minut davomida o’tkazildi.

Ilmiy yangiligi. Ilk marotaba sintez jarayoni tiolsaqlovchi stabilizatorlar asosida CuInS2/ZnS kvant nuqtalarining "yadro-qobiq" tipidagi modifikatsiyasi amalga oshirildi, gibrid CuInS2/ZnS kvant nuqtalarining optik-spektral, morfologik va fizik-kimyoviy parametrlari aniqlandi.

Olingan natijalar. KN va klasterlarning absorbsion, lyuminestsent va fluorestsent spektrlari tahlil qilindi, ularning morfologiyasi va o’lchamlari aniqlandi; 20 daqiqa sintez vaqti bilan olingan namuna uchun lyuminestsentsiyaning maksimal kvant samaradorligiga erishilganligi ko’rsatildidi. Maksimal lyuminestsentsiyaga ega bo’lgan gibrid KN CuInS2/ZnS uchun “yadro/qobiq” tizimidagi komponentlarning optimal miqdori topildi.

Kalit so’zlar: kvant nuqtalar, indiy mis disulfidi, rux sulfid, lyuminestsentsiya.

Xususiyatlari:

- kvant unumi 3,4% dan 46,4% gacha oshadi (reagentlar nisbati Cu:Zn - 1:2);

- gibrid “yadro-qobiq” tizimining CuInS2/ZnS modifikatsiyalangan kvant nuqtalarini;

-  CuInS2, CuInS2/ZnS kvant nuqta tizimlarining “o'lcham-optik” xususiyatlari;

- cho'qqining qisqa to'lqin uzunliklari hududiga siljishi;

- mis va indiy atomlarining rux atomlari bilan almashinishi lyuminestsent yadro o’lchamini kichraytiradi.

Tsitata keltirish: A. F. Ishankulov, А. R. Vohidov, Q. F. Xalilov, Yu. G.  Galyametdinov, N. K. Muhamadiev. Sintez sharoitlarining CuInS2 va gibrid CuInS2/ZnS kvant nuqtalarining optik xususiyatlariga ta'siri // O’zbekiston kimyo jurnali. -2023. -№1. -B.14-19.

Qabul qilindi: 23.02.2023; Ruxsat etildu: 20.03.2023;  Nashr etildi: 20.03.2023

 

* * *

 

НООРГАНИК КИМЁ

 

UDK 541.49+546.4+546.817

G. A. Abdullayeva, S. S. Murodov, Sh. Sh. Daminova

1,3-BENZOTIAZOL-2(3H)-TION BILAN RUX, KADMIY VA QO'RG'OSHIN (II) KOMPLEKS BIRIKMALARI SINTEZI VA TADQIQI

Mirzo Ulug’bek nomidagi O’zbekiston milliy universiteti, Toshkent sh., Universitet ko’ch. 41, Е-mail: abdullayevag615@gmail.com

Referat. Muammoning kelib chiqishi. Tarkibi, tuzilishi va xususiyatlari o'rtasidagi o’zaro bog’liqliklarni o'rganmasdan turib ma'lum xossa va tuzilishga ega bo'lgan moddalarni yo'naltirilgan sintez qilishning imkoni yo’q. Zn(II), Sd(II) va Pb(II) ionlarining organik ligand 1,3-benzotiazol-2(3h)-tion bilan koordinatsion birikmalarining tuzilishi va xossalarini o‘rganish dolzarbdir.

Maqsad. 1,3-benzotiazol-2(3H)-tionning Zn(II), Cd(II) va Pb(II) bilan yangi kompleks birikmalarini sintez qilish usullarini ishlab chiqish, sintez qilingan komplekslarning tarkibi va tuzilishini o‘rganish.

Metodologiya. Element tahlili, SEM-EDX, differentsial termik tahlil, IQ- spektroskopiya, kvantkimyoviy hisoblash.

Ilmiy yangilik. Rux, kadmiy va qo'rg'oshin (II) larning 1,3-benzotiazol-2(3H)-tion bilan komplex birikmalari sintez qilingan. Kompleks birikmalarning tarkibi, tuzilishi va xossalarining kompleks hosil qiluvchining tabiatiga va ligandlarni koordinatsiyalanish usuliga bog'liqligi aniqlangan.

Olingan natijalar. Ligand molekulalarining elektron strukturasi GAUSSIAN 09 dasturiy majmuasi yordamida kvantkimyoviy usulda hisoblab chiqildi, ularning geometrik parametrlari va energetik xarakteristikalari aniqlandi, zaryad nazorati asosida koordinatsion bog‘ning lokalizatsiyasining eng ehtimoliy markazlari aniqlandi. Spektral usullar yordamida yangi birikmalarning tuzilishi, organik ligandning koordinatsiyasi, koordinatsion tugunning tuzilishi va markaziy atomning koordinatsion soni aniqlandi. Komplex birikmalarning termik xossalari va termik destruktsiya mahsulotlari aniqlandi.

Kalit so'zlar: kompleks birikma, 1,3-benzotiazol-2(3H)-tion, kvantkimyoviy hisoblash, tarkib, tuzilish, xossa.

Xususiyatlari:

- kompleks birikmalarni sintez qilish usuli;

- 1,3-benzotiazol-2(3H)-tionning kvantkimyoviy hisoblari;

- komplekslardagi ligandning tarkibi va koordinatsiyalanish usullarini aniqlash. 

Tsitata keltirish: G. A. Abdullayeva, S. S. Murodov, Sh. Sh. Daminova. 1,3-benzotiazol-2(3h)-tion bilan rux, kadmiy va qo'rg'oshin (II) kompleks birikmalari sintezi va tadqiqi  // O’zbekiston kimyo jurnali. -2023. -№1. -B.20-28.

Qabul qilindi: 01.02.2023; Ruxsat etildu: 03.03.2023;  Nashr etildi: 20.03.2023

 

* * *

УДК

1Л. А. Шарипова, 2М. Р. Ибрагимова, 2Т. А. Азизов

РУХ НИТРАТИНИНГ ФОРМАМИД ВА НИКОТИНАМИД БИЛАН АРАЛАШ ЛИГАНДЛИ КООРДИНАЦИОН БИРИКМАСИНИНГ КВАНТ-КИМЁВИЙ ВА ДИФФЕРЕНЦИАЛ ТЕРМИК ТАҲЛИЛИ

1Жиззах политехника институти, 2ЎзР ФА УНКИ

Реферат. Муаммонинг келиб чиқиши. Комплекс бирикмаларни синтез қилишда N, O –донор марказли лигандлар тутган металлокомплексларни ўрганиш алоҳида ахамият касб этади. Уларни тадқиқ қилиш координацион кимёда рақобатли координация муаммосини ҳал этади.

Ишнинг мақсади. Синтезнинг оптимал шароитини ишлаб чиқиш, рух нитратининг формамид ва никотинамид билан комплекс бирикмаси тузилиши ва таркибини аниқлаш. Рух нитратининг аралаш лигандли комплекс бирикмасининг термик хусусиятларини ўрганиш.

Методология. Дифференциал термик таҳлил, элемент таҳлил, квант-кимёвий ҳисоблашлар.

Илмий янгилиги. Биринчи марта рух нитратининг формамид ва никотинамид билан янги координацион бирикмаси синтез қилинди. Синтез қилинган комплекс бирикмада лигандларнинг координацияланиш услублари ҳамда координацион қуршов геометрияси, комплекснинг ҳосил бўлиш энергияси, боғ узунлиги ва атом зарядларининг тақсимланиши бир неча хил вариантлар асосида ўрганилиб, энг оптимал варианти олинди. Синтез қилинган комплекс бирикманинг термик хусусиятлари ва термолиз маҳсулотлари ўрганилди.

Олинган натижалар. Формамид, никотинамид  молекулалари ва улар асосида синтез қилинган комплекс бирикманинг боғ узунликлари ва атомлардаги зарядлар тақсимотини ўрганиш асосида [ZnL1∙L6∙(NO3)2]∙H2O таркибли бирикма олинганлиги аниқланди. Комплекс бирикманинг термолизида ҳарорат диапазонларидаги маҳсулотлар ўрганилди.

Калит сўзлар: лиганд, комплекс бирикма, квант-кимёвий ҳисоблашлар, боғ узунлиги, полиэдр, механокимёвий синтез, термолиз, эндо- ва экзотермик эффектлар.

Хусусиятлари:

- рух нитратининг комплекс бирикмаcи механокимёвий усулда синтез қилинган;

- синтез қилинган комплекс бирикманинг таркиби элемент тахлили усулида исботланган;

- координация маркази ва боғ узунликлари квант-кимёвий ҳисоблашлар орқали аниқланган;

- комплекс бирикманинг термик хусусиятлари дериватографик таҳлил усулида ўрганилган.

Цитата келтириш: Л. А. Шарипова, М. Р. Ибрагимова, Т. А. Азизов. Рух нитратининг формамид ва никотинамид билан аралаш лигандли координацион бирикмасининг квант-кимёвий ва дифференциал термик таҳлили // Ўзбекистон кимё журнали. -2023. -№1. -Б.28-33.

Қабул қилинди: 27.01.20223;  Рухсат этилди: 27.02.2023;  Нашр этилди: 20.03.2023

 

* * *

УДК 544:723.212:636.2.033

Д. Ш. Шакарова, А. Б. Ибрагимов

НАНОСТРТУКТУРАЛИ А ЦЕОЛИТНИНГ ТЕМПЛАТ СИНТЕЗИ

ЎзР ФА Умумий ва ноорганик кимё институти, email: dilshoda.shakarova@mail.ru

Реферат. Муаммонинг келиб чиқиши. Газларни зарарли аралашмалардан тозалашнинг долзарб муаммоси маҳаллий хом-ашё асосида адсорбентлар яратишдир, улардан  олдиндан функционал хусусиятларини белгилаш имконини берадиган темплат қўшимчаларни қўллаб яратилган цеолитлар алоҳида ўрин тутади.

Ишнинг мақсади: синтез жараёнига темплат сифатида глутаральдегид билан ўзаро боғланган хитозан гелини қўшган ҳолда наноструктурали А типидги цеолитнинг икки босқичли синтезини ўрганиш ва хитозан темплатини синтез қилиб олинган цеолит струтурасидан олиб ташлаш муаммосини ҳал этиш.

Методология. Наноструктурали кристалл А типидаги цеолитни синтез қилиш зол-гел жараёнида гидротермик усулидан фойдаланиш. Уларнинг структуравий хусусиятларини аниқлашда СЭМ, ЭДС, ренгентгенография, азот порометриясидан фойдаланиш, олинган наноцеолитларнинг СО2 адсорбция-десорбциясини ўрганиш. 

Илмий янгилиги. Наноструктурали кристалл А типидаги цеолит икки босқичли усулда синтез қилинди. Глутаральдегид билан ўзаро тикилган хитозан темплат сифатида фойдаланилди. Олинган алюминосиликатдан хитозан темплатини олиб ташлаш учун олинган наноцеолитни водород пероксид билан ишлов бериш усули қўлланилди.

Олинган натижалар. Наноструктурали кристалл А типидаги цеолит синтез қилинди, физик-кимёвий тавфислари ўрганилди, жумладан ғовак қисқариши, кристаллик ва СО2 нинг адсорбцияси. 

Калит сўзлар: коллоид силикагель, натрий алюминат, наноструктурали цеолит А, шаблон (темплат), хитозан, глутар альдегид.

Хусусиятлари:

-  хитозан гелида силикагел аралашмасида глутар алдегид билан ўзаро тикилган А типидаги цеолитнинг синтези;

 - хитозан гели наноцеолит тузилишини шакллантириш учун бўшлиқни чекловчи ролини бажаради;

- хитозан ғовак ҳосил қилувчи темплатдир.

Цитата келтириш: Д. Ш. Шакарова, А. Б. Ибрагимов. Наностртуктурали А цеолитнинг темплат синтези // Ўзбекистон кимё журнали. -2023. -№1. -Б.34-40.

Қабул қилинди: 02.03.20223;  Рухсат этилди: 15.03.2023;  Нашр этилди: 20.03.2023

 

* * *

UDK 541.135

K. X. Rashidova, A. A. Minavvarov, N. T. Kattayev, X. I. Akbarov

VODOROD YONILG'ISI GENERATSIYASIDA QO’LLANILADIGAN Ni-Co-P FOSFIDI BIMETAL KATALIZATORINING TUZILISH XUSUSIYATLARI

Mirzo Ulug’bek nomidagi O’zbekiston milliy universiteti, E-mail: komila.rashidova@mail.ru

Referat. Muammoning kelib chiqishi. Suvni parchalash uchun qimmat Pt, Ir asosidagi elektrokatali- zatoridan foydalaniladi. Biroq, alternative mavjud - Fe, Co, Ni va Cu lar d-elementlari yordamida tayyorlangan katalizatorlardir.

Ishning maqsadi: Ni-Co-P bimetal fosfidining strukturaviy morfologik xususiyatlarini o'rganish..

Metodologiya. Ni-Co-P sintezi atmosfera havosi ishtirokida bir bosqichli gidrotermik usul bilan amalga oshirildi. Namunaning strukturaviy xususiyatlari skanerlash elektron mikroskopiyasi (SEM), energiya-dispersiv spektroskopiya, shuningdek, rentgen nurlari difraktometriyasi yordamida o’rganildi.

Ilmiy yangilik. Aniqlanishicha, sintez qilingan Ni-Co-P aniq kristall tuzilishga ega bo'lib, Ni2P4O12 (59 %), NiP2O7 (37 %) va NiCoP (4 %) birikmalaridan iborat.

Olingan natijalar. Ni-Co-P sintezi amalga oshirildi. Faza tarkibi, sirt morfologiyasi va kristall tuzilishi, shuningdek, Ni-Co-P bimetalik fosfidining butun hajmi bo'yicha elementlarning tarqalish tabiati zamonaviy fizik-kimyoviy tahlil usullari bilan o'rganildi.

Kalit so’zlar: gidrotermik sintez, bimetalik fosfid, tuzilish morfologiyasi, fazaviy tahlil, elektrokatalizator.

Xususiyatlari:

-  Ni-Co-P ning bir bosqichli gidrotermal sintez usuli;

-  Ni-Co-P ning fazaviy tarkibi;

-  Ni-Co-P ning tuzilish morfologiyasi.

Tsitata keltirish: K. X. Rashidova, A. A. Minavvarov, N. T. Kattayev, X. I. Akbarov. Vodorod yonilg'isi generatsiyasida qo’llaniladigan Ni-Co-P fosfidi bimetal katalizatorining tuzilish xususiyatlari  // O’zbekiston kimyo jurnali. -2023. -№1. -B.40-44.

Qabul qilindi: 18.02.2023; Ruxsat etildu: 14.03.2023;  Nashr etildi: 20.03.2023

 

* * *

УДК 54.064

2У. Н. Рузиев, 1С. Н. Расулова,1В. П. Гуро, 2У. Р. Эрназаров, 1М. А. Ибрагимова, 1Х. Ф. Адинаев

ВОЛЬФРАМ-РЕНИЙ ВА МОЛИБДЕН-РЕНИЙ ҚОТИШМА ЧИҚИНДИЛАРИНИ ЭЛЕКТРОКИМЁВИЙ ҚАЙТА ИШЛАШ ТЕХНОЛОГИЯСИ

1ЎзР ФА Умумий ва ноорганик кимё институти, 2“Олмалиқ КМК” АЖ “Нодир металлар ва қаттиқ қотишмаларни ишлаб чиқариш” ИИЧБ

Реферат. Муаммонинг келиб чиқиши. Вольфрам-рений ва молибден-рений қотишмалари ишлаб чиқариш чиқиндилари молибден ва ренийни қайта тиклаган ҳолда қайта ишланиши керак.

Мақсад: вольфрам-рений ва молибден-рений қотишмаларининг металл чиқиндиларини электролиз билан қайта ишлаш технологиясини ишлаб чиқиш.

Методология. Тадқиқот объекти - «Олмалиқ КМК» АЖ НМ ва ККИЧ ИИЧБ вольфрам–рений ва молибден-рений қотишмаларининг металл чиқиндиларидир. Электрокимёвий ўлчашлар ПИ-50-1 лаборатория потенциостатида ва усти очиқ 6 дм3 ҳажмли ваннали электролиз қурилмасида доимий ток манба остида олиб борилди. Электролитлар намуналари ва эритмаларининг элементар таҳлили Agilent 7500 IСP ва спектрал усулда амалга оширилди.

Илмий янгилиги. Вольфрам-рений ва молибден-рений қотишмаларининг металл чиқинди- ларини эектрокимёвий қайта ишлаш усулининг технологик схемаси ишлаб чиқилган. Каустик калийга асосланган электролитда уларнинг намуналарини анодда эритиш учун мақбул шароитлар аниқланди.

Олинган натижалар. Молибден, вольфрам ва уларнинг рений билан қотишмалари МП-47 ва БП-20 ни анодда эритишнинг қутбланиш эгри чизиқлари олинади. Каустик калий эритмасида қотишмаларнинг анодда эришига асосланган, ренийни эримайдиган калий ренат чўкмаси кўринишида ва таркибида вольфрам бўлган маҳсулдор эритмани ажратиб олиш билан борадиган молибден-рений ва вольфрам-рений қотишмалари чиқиндиларини электрокимёвий қайта ишлашнинг технологик схемалари ишлаб чиқилган.

Калит сўзлар:    металл чиқиндилари, вольфрам-рений қотишмаси, молибден-рений қотиш- маси, вольфрам ионлари, калий ренат, каустик калий.

Хусусиятлари:

- вольфрам-рений қотишма чиқиндиларининг анодда эриши;

- молибден-рений қотишма чиқиндиларининг анодда эриши;

- каустик калийга асосланган электролит;

- ренийли қотишмалар металл чиқиндиларини электролиз усулида қайта ишлаш технологиялари;

Цитата келтириш: У. Н. Рузиев, С. Н. Расулова, В. П. Гуро, У. Р. Эрназаров, М. А. Ибрагимова, Х. Ф. Адинаев. Вольфрам-рений ва молибден-рений қотишма чиқиндиларини электрокимёвий қайта ишлаш технологияси  // Ўзбекистон кимё журнали. -2023. -№1. -Б.44-51.

Қабул қилинди: 16.08.2022;  Рухсат этилди: 05.10.2022;  Нашр этилди: 20.03.2023

 

* * *

УДК 691.544.4

Ф. Б. Атабаев, М. И. Искандарова,  А. Ш. Хаджиев, Г. П.Чернышева, С. К. Юсупов 

ПОРТЛАНДЦЕМЕНТГА ҚЎШИМЧА СИФАТИДАГИ ОРОЛБЎЙИ ХОМ АШЁ МАТЕРИАЛЛАРИНИ ТАДҚИҚ ЭТИШ

ЎзР ФА Умумий ва ноорганик кимё институти

Реферат. Муаммонинг келиб чиқиши.  Цемент ишлаб чиқаришда “яшил кун тартиби”дан келиб чиққан ҳолда, ундаги клинкер миқдорини фаол минерал қўшимчалар билан алмаштириш ҳисобига камайтириш долзарбдир.

Ишнинг мақсади.  Қорақалпоғистоннинг ноорганик хом ашё ресурсларини цементга қўшимча сифатида қўллаш мумкинлигини аниқлаш ва уларни қўллаш бўйича амалий тавсияларни ишлаб чиқиш.

Методология. Хом ашё материалларининг кимёвий-минералогик таркиблари кимёвий, оптик, рентгенфазавий, дифференциал-термик, ИҚ-спектрофик таҳлил усулларини қўллаб ўрганилди.  Уларнинг Ơz DSt 901-98 ни цемент минерал қўшимчаларига қўйилган талабларга мувофиқлиги  ГОСТ 25094 усули бўйича, пуццолан фаолликлари эса - ГОСТ 25592-2019 бўйича аниқланди. 

Илмий янгилиги. Хўжакўл кони қумтоши ва Каратау-1 учаткаси порфиритларининг кимёвий, минералогик таркиблари, гидравлик ва пуццолан фаоллиги аниқланган. Уларнинг сифат кўрсаткичлари ПЦ400-Д20 маркали цемент қўшимчаларига қўйилган талабларга мос.

Олинган натижалар.  Хўжакўл кони қумтоши гидравлик ва пуццолан фаоллиги юқорилиги билан тавсифланади. Оҳакни тўйинган эритмасидан 30 сутка мобайнида ютилган СаО миқдори 30.03 mg/l, суюқ фазанинг оҳак билан тўйини даражаси – 6.84%, эритманинг умумий ишқорийлиги – 53.6 mеkv/l. Порфиритнинг таркибида кремний оксидининг миқдори қумтошникига қараганда кам, оксидларники - кўп. Ундаги фаоллик t=24.47>2.07, оҳакни тўйинган эритмасидан 30 сутка мобайнида ютилган СаО миқдори 24.78 mg/l, суюқ фазанинг оҳак билан тўйини даражаси – 6.9%, порфирит қўшимчали цемент сақланган эритманинг умумий ишқорийлиги - 56 mеkv/l.

Калит сўзлар:  табиий хом ашё, қумтош, порфирит, структура, гидравлик фаоллик, пуццоланлик қобилият, қўшимча.

Хусусиятлари:

-  қумтош ва порфирит клинкерни 20% гача алмаштиради;

-  гидратли бирикмалар ҳосил бўлиш жараёнини бошқариш;

-  цементдан суюқ фазага ажралиб чиқадиган Са2+иони миқдорининг пасайиши;

-  цемент тошида Са(ОН)2кристаллари миқдорининг камайиши;

-  кальций гидросиликатлари ва филиппсит туридаги гидрогранатлар миқдорининг кўпйиши;

-  портландцемент ишлаб чиқариш ҳажми ошади; таннархи пасаяди ва унинг эксплуатацион хоссалари яхшиланади.

Цитата келтириш: Ф. Б. Атабаев, М. И. Искандарова,  А. Ш. Хаджиев, Г. П.Чернышева, С. К. Юсупов. Портландцементга қўшимча сифатидаги Оролбўйи хом ашё материалларини тадқиқ этиш // Ўзбекистон кимё журнали. -2023. -№1. -Б.51-59.

Қабул қилинди: 09.01.2023;  Рухсат этилди: 10.02.2023;  Нашр этилди: 20.03.2023

 

* * *

 

ОРГАНИК КИМЁ

 

УДК 547.514.471:547.656:547.022:547.437

1К. Ж. Режепов, 2Ш. Б. Алимбаева, 1А. Д. Матчанов, 1У. Ж.Ишимов, 1,2Р. С. Эсанов

2-ГИДРОКСИ-1-НАФТАЛЬДЕГИДНИНГ ЯНГИ ШИФФ АСОСЛАРИ СИНТЕЗИ

1Акад. А.С.Содиқов номидаги Биоорганик кимё институти, e-mail: r_k_zh@bk.ru, 2Ўзбекистон миллий университети

Реферат. Муаммонинг келиб чиқиши. Конденсацияланиш реакцияси орқали бир қатор бирламчи аминлар билан 2-гидрокси-1-нафтальдегиднинг янги Шифф асослари синтези ва уларнинг физик-кимёвий катталиклари ўрганиш долзарбдир.

Ишнинг мақсади. 2-гидрокси-1-нафтальдегиднинг айрим ароматик, гетероҳалқали аминлари ва сульфаниламидлари билан янги Шифф асосларини синтез қилиш ҳамда уларнинг тузилишини ўрганиш.

Методология. 2-гидрокси-1-нафтальдегид Шифф асосларининг тозалик даражалари юқори самарали суюқлик хроматографияси (ЮССХ, Agilent Тhechnologies 1200, АҚШ) усулида аниқланди, ультрабинафша (УБ) спектрлари Shimadzu 12.80 спектрофотометрида (Япония) ўлчанди, инфрақизил (ИҚ) спектрлари Perkin Elmer-10.6.1 спектрометрида (АҚШ) 400-4000 см-1 тебраниш частотали соҳада олинди.

Илмий янгилиги. Илк бор 2-гидрокси-1-нафтальдегиднинг айрим ароматик, гетероҳалқали аминлари ва сульфаниламидлари билан янги Шифф асослари синтез қилинди.

Олинган натижалар. Синтез қилинган моддаларнинг баъзи физик-кимёвий катталиклари аниқланди ҳамда спектрал хусусиятларини (УБ-, ИҚ-, масс-спектрометрия) ўрганиш орқали олинган моддаларнинг тузилишлари ўрганилди.

Калит сўзлар: 2-гидрокси-1-нафтальдегид, бирламчи аминлар, Шифф асоси, ЮССХ, УБ-, ИҚ-, масс-спектрометрия.

Хусусиятлари:

-  илк бор 2-гидрокси-1-нафтальдегид Шифф асослари синтез қилинди;

-  айрим ароматик, гетероҳалқали аминлар ва сульфаниламидлар билан синтез;

-  баъзи физик-кимёвий катталиклари ва спектрал хусусиятлари ўрганилди.

Цитата келтириш: К. Ж. Режепов, Ш. Б. Алимбаева, А. Д. Матчанов, У. Ж.Ишимов, Р. С. Эсанов. 2-гидрокси-1-нафтальдегиднинг янги шифф асослари синтези // Ўзбекистон кимё журнали. -2023. -№1. -Б.60-66.

Қабул қилинди: 09.01.2023;  Рухсат этилди: 10.02.2023;  Нашр этилди: 20.03.2023

 

* * *

 

АНАЛИТИК КИМЁ

 

UDK 543.25:542.92:546.56:669.33

N. H. Qutlimurotova, D. S. Mirsaidova, L. K. Kozinskaya, N. A. Ataqulova

MIS (II) IONINING 4,4-DI (3-GIDROKSIPENTINIL)-DIBENZO-18 KRAUN-6 EFIRI BILAN QATTIQ FAZALI EKSTRAKTSIYASI

O’zbekiston milliy universiteti, Е-mail: dildoramirsaidova3@mail.ru

Referat. Muammoning kelib chiqishi. Mis ionlarini suyuq organic ekstragentlar bilan ekstraksiya qilishga alternativ “quruq”: kraun-efirlar, kriptandlar va b. erituvchilarni, so’ng ularni yo’qotish va regeneratsiya qilishni talab etmaydigan usul hisoblanadi.

Ishning maqsadi: mis (II) ionini 4,4-di-(3-gidroksipentinil)-dibenzo-18 kraun-6 efiri  bilan aniqlash va ajratishning yangi uslubini ishlab chiqish.

Metodologiya. Mis (II) ionining taqsimlanish koeffisiyenti fotometriya va konduktometriya usullari bilan aniqlangan, kompleks tarkibi IQ va Roman spektroskopiya usuli bilan tasdiqlangan.

Ilmiy yangiligi. Mis (II) ionini qattiq ekstargent  4,4-di-(3-gidroksipentinil)-dibenzo-18 kraun-6 efiri  bilan aniqlash va ajratishning yangi uslubi ishlab chiqilgan.

Olingan natijalar: mis (II) ionini 4,4-di-(3-gidroksipentinil)-dibenzo-18 kraun-6 efiri bilan kompleks hosil qilish jarayoni IQ va Roman spektroskopik usullari yordamida efir  bog‘ining tebranish chastotalari intensivliklari 1000-1500 sm-1 sohasida o‘rganildi. Oqava suvlar tarkibidan mis (II) ionining mikrokontsentsiyasini qattiq fazali ekstraksiya usulida ajratib olishda yangi sintez qilingan reagentdan foydalanildi.

Kalit so’zlar: 4,4-di-(3-gidroksipentinil)-dibenzo-18 kraun-6; Cu (II) tuzlari; analitik reagent; qattiq ekstragent.

Xususiyatlari:

- mis (II) ionini bir bosqichli qattiq fazali ekstraksiy usuli ishlab chiqilgan;

- qattiq ekstragent 4,4-di-(3-gidroksipentinil)-dibenzo-18 kraun-6 efiri bilan ekstraksiya qilish;

- usul “yashil kimyo” zamonaviy talablariga javob beradi.

Tsitata keltirish: N. H. Qutlimurotova, D. S. Mirsaidova, L. K. Kozinskaya, N. A. Ataqulova. Mis (II) ionining 4,4-di (3-gidroksipentinil)-dibenzo-18 kraun-6 efiri bilan qattiq fazali ekstraktsiyasi  // O’zbekiston kimyo jurnali. -2023. -№1. -B.67-75.

Qabul qilindi: 21.02.2023; Ruxsat etildu: 17.03.2023;  Nashr etildi: 20.03.2023

 

* * *

 

 

811 PDF