НАШРНИНГ 4 СОНИ

НООРГАНИК КИМЁ

УДК 547.548.737

¹Y. E. Nazarov, ¹Kh. Kh. Turaev, ²J. M. Ashurov, ²A. G. Yeshimbetov, ³A. T. Djalilov

BIS (QUOLIN-8-OLATO) DINITRATO- DIAKVA NICKEL(II) KOMPLEKSI SINTEZI VA TADQIQOTI

¹Termez davlat universiteti, Barkamol avlod ko’ch., Termez, O’zbekiston, ²O’zR FA akad. O.S.Sodiqov nomidagi Bioorganik kimyo instituti, Toshkent, O’zbekiston, ³O’zR FA Toshkent kimyoviy texnologiya ilmiy tekshirish instituti, Toshkent, O’zbekiston.

Referat. Muammoning kelib chiqishi. Xozirgi davrda qishloq xo‘jaligi uchun dolzarb bo’lgan antimikrob, fungitsid, gerbitsid, biostimulyator xossalarini namoyon qiladigan metal komplekslari ma’lumdir. 8-oksixinolin asosida yangi preparatlar sintezi bo’yicha ishlar olib borilmoqda.

Maqsad: 8-oksixinolin o‘z ichiga olgan metall komplekslarini olish, uning tuzilshini, gerbetsid, fungitsid va o‘simliklar o‘sishini tezlashtiradigan stimulyatorlik ta’sirini aniqlash.

Metodologiya. Xona xaroratida (Xcalibur R Oxford Diffraction difraktometri) rentgen kristollografiyasi.

Ilmiy yangiligi. Yangi aralash ligandli kompleksning kristall tuzulishi va molekulyar tavsiflari ilk marotaba qo‘lga kiritilgan.

Olingan natijalar. Ni²⁺ ioni, 8-HQ ligandi, nitrat kislota ishtirokida [Ni₂(8-HQ)₂(NO₃)₂(H₂O)₂] kompleks birikma sintez qilingan, uning monokristallari tuzulishi o’rganilgan.

Kalit so‘zlar: 8-oksixinolin(8-HQ), nitratkislota, kristalltuzilish, H-bog‘

Xususiyatlari:

- [Ni₂(8-HQ)₂(NO₃)₂(H₂O)₂] kompleks birikma;

- Ni (II), 8-HQligandi, HNO₃va H₂O ishtirokida sintez qilingan.

Tsitata keltirish: Y. E. Nazarov, Kh. Kh. Turaev, J. M. Ashurov, A. G. Yeshimbetov, A. T. Djalilov. Bis (quolin-8-olato) dinitrato- diakva nickel(II) kompleksi sintezi va tadqiqoti  // O’zbekiston kimyo jurnali. -2023. -№4. -B.3-9.

Qabul qilindi: 25.09.2023; Ruxsat etildu: 13.10.2023;  Nashr etildi: 20.10.2023

 

* * *

УДК.546.05

А. А. Расулов, А. Г. Ешимбетов, Ж. М. Ашуров, Б. Т. Ибрагимов

НОРФЛОКСАЦИН ВА Co(II) ИОНИ АСОСИДАГИ ЯНГИ КОМПЛЕКС СИНТЕЗИ  ВА  ТАҲЛИЛЛАРИ

ЎзР ФА О.С.Содиқов номидаги Биоорганик кимё институти, 100125,  Тошкент ш., Ўзбекистон

Реферат. Муаммонинг келиб чиқиши. Фармакологияда захарлилиги кам ва юқорисамарадор дори воситаларини яратиш долзарбдир. Уларга фторхинолинлар гуруҳига кирувчи бактерицид норфлоксацин киради. У простата, тери, ўпка, овқат ҳазм қилиш ва пешоб йўллари инфекцияларида қўлланилади. Унинг асосида янги бирикмалар синтези бўйича ишлар олиб борилмоқда.

Тадқиқот мақсади: янги биологик фаол бирикма - норфлоксацин билан металлкомплекс синтези, унинг тузилишини аниқлаш.

Методология. Хона ҳароратида (Xcalibur R Oxford Diffraction дифрактометри) рентген кристаллография, ИҚ-спектроскопия (IRTracer-100 Shimadzu фирмаси, Япония) усуллари  қўлланилган.

Илмий янгилиги. Янги аралаш лигандли комплекснинг кристалл тузилиши ва молекуляр тавсифлари илк маротаба қўлга киритилган.

Олинган натижалар. Янги аралаш лигандли комплекс [Co(HL)₂(H₂O)₂](CH₃COO)Cl(H₂O)₂ олинган, рентген тузилиш таҳлили (РТТ) усули билан унинг кристалл тузилиши ва молекуляр тавсифлари аниқланган.

Калит сўзлар: норфлоксацин, кобальт (II) хлорид, сирка кислота, дистилланган сув.

Хусусиятлари:

- янги бирикма – норфлоксацин билан металлокомплекс синтез қилинган;

- янги аралаш лигандли комплек [Co(HL)₂(H₂O)₂](CH₃COO)Cl(H₂O)₂.

Цитата келтириш: А. А. Расулов, А. Г. Ешимбетов, Ж. М. Ашуров, Б. Т. Ибрагимов. Норфлоксацин ва Co(II) иони асосидаги янги комплекс синтези  ва  таҳлиллари  // Ўзбекистон кимё журнали. -2023. -№4. -Б.10-17.

Қабул қилинди: 22.09.2023;  Рухсат этилди: 17.10.2023;  Нашр этилди: 20.10.2023

 

* * *

УДК:547.538.581.241.661.744.14

А. Б. Парманов, С. Э. Нурманов

АРОМАТИК КАРБОН КИСЛОТАЛАРНИНГ ФЕНИЛАЦЕТИЛЕН БИЛАН КАТАЛИЗАТОР ИШТИРОКИДАГИ РЕАКЦИЯСИ

Ўзбекистон миллий университети, E-mail: asqar.parmanov@mail.ru

Реферат. Муаммонинг келиб чиқиши. Карбон кислоталарнинг винилэфирлари органик синтезда кенг қўлланилади, хусусан ациллаш реакцияларида, ассиметрик гидрогенлашда, циклобирикишда, алдоль ва Манних реакцияларида ва декарбоксиллаш реакцияси орқали виниларенлар синтезида. Винил эфирлар полимерланиш реакцияларида мономер сифатида ишлатилади.  Карбонкислоталарга алкинларнинг 3d-металл катализаторлари иштирокида таъсиридан винил эфирлар олиш истиқболлидир ва қўшимча ўрганишни талаб этади.

Ишнинг мақсади. Бензойкислота, 4-метилбензойкислота, 4-бромбензойкислотава 2-бромбензойкислоталарни комплекс каталитик системалар иштирокида гомогеншароитда фенилацетилен билан реакциясидан винил эфирлари синтези, синтез қилинган бирикмаларнинг хоссаларини тадқиққилиш, жараёнининг квант-кимёвий ҳисоблашларини амалга ошириш.

Методология. Турли ўринбосар тутган бензойкислота, 4-метилбензойкислота, 4-бромбензой кислотава 2-бромбензойкислоталарнинг фенилацетилен билан катализаторлар иштирокидаги реакцияси қўлланилган. ИҚ-, ¹Н-, ¹³C-ЯМР ва Масс- спектрлар таҳлил усуллари қўлланилди.

Илмий янгилиги. Бензой кислота, 4-метил бензойкислота, 4-бромбензойкислота ва 2-бромбензой кислоталарнинг винил эфирларини тетракис-(2-амино-5-этилтио-1,3,4-тиадиазол)-рух(II) динитрат ([Zn(C₄H₇S₂)₄](NO₃)₂),  комплекси билан фенилацетиленни ўз ичига олган мураккаб каталитик системалар иштирокидаги синтези таклиф қилинди.

Олинган натижалар. Карбон кислоталарни фенилацетилен билан реакциясида Марковников бирикиш маҳсулоти ва Анти-Марковников бирикиш маҳсулотлари аралашмаси ҳосил бўлди. Винилэфирлар унуми 4-CH₃-С₆Н₄СООН< С₆Н₅СООН< 4-Br-С₆Н₄СООН< 2-Br-С₆Н₄СООН қаторида ортиб борганлиги аниқланди. Карбон кислота билан фенилацетилен реакциясида маҳсулотларнинг унуми 4-метилбензойкислотада 44%( 65/35), бензойкислотада 67% (80/20), 4-бромбензойкислотада 78 % (82/18), 2-бромбензойкислотада 82 % (85/15) ни ташкил этди.

Калит сўзлар: бензой кислота, фенилацетилен, стирилбензоат, Марковников бирикиши, тетракис-(2-амино-5-этилтио-1,3,4-тиадиазол)-рух(II) динитрат.

Хусусиятлари:

-карбон кислоталарни фенилацетилен билан катализаторлар иштирокидаги реакцияси;

- карбон кислота молекуласининг тузилиши, радикаллар табиати ва маҳсулот унуми;

- винил эфирлар унумига катализатор ва эритувчи табиати таъсирлари;

- ИҚ-, ¹H-, ¹³С-спектроскопия ва хромато-масс-спектрометрия усуллари.

Цитата келтириш: А. Б. Парманов, С. Э. Нурманов. Ароматик карбон кислоталарнинг фенилацетилен билан катализатор иштирокидаги реакцияси  // Ўзбекистон кимё журнали. -2023. -№4. -Б.17-24.

Қабул қилинди: 05.08.2023;  Рухсат этилди: 10.10.2023;  Нашр этилди: 20.10.2023

 

* * *

UDK 547.992.2

¹B. M. Smailov, ²B. S. Zakirov, ¹O. K. Beisenbayev

QOZON CHAGI HOSIL BO’LISH JARAYONINING TERMODINAMIK QONUNIYATLARI

¹М.Ауэзов номидаги ЖҚУ, ²O’zR FA UNKI, E-mail: baha_uppr@mail.ru

Referat. Muammoning kelib chiqishi. Shlak, ferro-fosfor, fosfor shlamlari va qozon changi ko’rinishida to‘plangan sanoat chiqindilari, jumladan Qozog‘istonda fosfor ishlab chiqarishdagi, hududlarda jiddiy ekologik muammolarni keltirib chiqaradi. Ularini qayta ishlash dolzarbdir.

Ishning maqsadi. Qozon changi hosil bo'lish jarayonining termodinamik qonuniyatlarini o'rganish.

Metodologiya. Kimyo HSC-6 kompleks dasturlari yordamida qozon changi hosil bo'lish jarayonining termodinamik qonuniyatlari o'rganildi.

Ilmiy yangilik. Fosforit xomashyosini elektr bilan eritishda qozon changi hosil bo‘lishining termodinamik qonuniyatlari o‘rganildi.

Olingan na'tijalar. Qozon changi hosil bo'lish kimyoviy reaktsiyalari, entropiya, entalpiya va Gibbs energiyasining termodinamik tizimlarining qiymatlari aniqlangan.

Kalit so'zlar: qozon changi, fosfor, sanoat chiqindilari, entropiya, entalpiya, Gibbs energiyasi.

Xususiyatlari:

- termodinamik qonuniyatlar, reaktsiya mexanizmi;

- fosforit xomashyosini elektr bilan eritishda qozon changining hosil bo‘lishi;

- element tahlili usuli, elektron mikroskopiya.

Tsitata keltirish: B. M. Smailov, B. S. Zakirov, O. K. Beisenbayev. Qozon chagi hosil bo’lish jarayonining termodinamik qonuniyatlari // O’zbekiston kimyo jurnali. -2023. -№4. -B.24-29.

Qabul qilindi: 15.08.2023; Ruxsat etildu: 10.10.2023;  Nashr etildi: 20.10.2023

 

* * *

UDK 666.972.16

¹X. X. Turayev, ¹A. S. Mukimov, ¹P. J. Tojiyev, ²M. U. Karimov

MIKROKREMNEZYOMLI SEMENT KOMPOZITINING FIZIK-KIMYOVIY XOSSALARI

¹Termez davlat universiteti, ² Toshkent kimyoviy texnologiya ilmiy tekshirish instituti

Referat. Muammoning kelib chiqishi. Ma’lumki, sement ishlab chiqarish yuqori material va energiya talab qiladi, va shu sharoitda uning mustahkamligini oshirish qurilish sanoati uchun dolzarb muammodir.

Ishning maqsadi. Sement ishlab chiqarishda klinker sarfini kamaytirgan holda  sement mustahkamligini oshirish.

Metodologiya. Sement mustahkamligini o’lchash ГОСТ 197-(1, 2, 3)-2020 bo’yicha, siqilishga chidamlilik «АТОМ ТЕКНИК 20 т» pressida amalga oshirildi, uning namunalarining element, IQ-spektroskopik, termogravimetrik tahlillari o’tkazildi

Ilmiy yangilik. Sement tarkibiga faollashtirilgan mikrokremnezem va yangi polikarboksilat superplastifikatorning kiritilishi sement kompozitining mustahkamligini 21% gacha oshirishi ko’rsatilgan. Mikrokremnezemni trietanolamin eritmasida 60°C haroratda faollashtirish rejimi tanlangan.

Olingan natijalar. Faollashtirilgan mikrokremnez Ca(OH)₂ ning tezkor ikkilamchi gidratsiya jarayonini ta’minlaydi, plastifikator sement zarralarining dispersiyasini yaxshilaydi, mahsulotning qotishida siqilishga chidamliligi aniqlangan, namunalarning IQ spektrlar, RAM, RS va TGA tahlillari keltirilgan. 

Kalit so'zlar: faollashtirilgan mikrokremnez, pozzolanik faollik, hidratsiya, polikarboksilat.

Xususiyatlari:

- 5% li trietanolamin eritmasida faollashtirilgan mikrokremnezem;

- aralashma tarkibidagi polikarboksilat superplastifikator;

- modifikatsiyalangan sementning mustahkamligining 20% ga oshishi.

Tsitata keltirish: X. X. Turayev, A. S. Mukimov, P. J. Tojiyev, M. U. Karimov. Mikrokremnezyomli sement kompozitining fizik-kimyoviy xossalari // O’zbekiston kimyo jurnali. -2023. -№4. -B.29-35.

Qabul qilindi: 11.07.2023; Ruxsat etildu: 08.09.2023;  Nashr etildi: 20.10.2023

 

* * *

УДК 628. 349 . 094 . 3

¹Ж. Х. Курбанов, ²В. П. Гуро, ¹О. К. Рахмонов, ²М. А. Ибрагимова, ²З.А. Набиева

НЕФТГАЗ КОРХОНАЛАРИ ОҚАВА СУВЛАРИНИ ОРГАНИК БИРИКМАЛАРДАН ЭЛЕКТРОКИМЁВИЙ ТОЗАЛАШ

¹Фарғона политехника институти, ²ЎзР ФА Умумий ва ноорганик кимё институти

Реферат. Муаммонинг келиб чиқиши. Саноат оқава сувларида органик бирикмаларнинг бўлиши улардан суғориш ишларида фойдаланиш даражасида тозалаш жараёнини қийинлаштиради, бу эса суғориш зоналарида долзарбдир

Мақсад: нефтгаз корхоналари оқава сувларини органик бирикмалардан анодда электрооксидлаш йўли билан тозалаш усулини ишлаб чиқиш.

Методология. Потенциостат ПИ-50-1, ўзгармас ток манбаи ИВС-1 ва диафрагмасиз лаборатория электролизёридан фойдаланилди. Сувдаги органик моддалар ГОСТ Р55684-2013 (ИСО 8467:1993) бўйича пермангонатометрия усулида ва ИНД Ф 14.1:2:4.210-2005 ёруғлик ўтказувчанлиги бўйича баҳоланди.

Илмий янгилиги. Вақт, ёруғлик ўтказувчанлиги бўйича ва перманганометрия усули билан органик моддаларнинг анод ва катод юзаси билан электрокимёвий ўзъаро таъсири бўйича оксидланиш даражаси аниқланди.

Олинган натижалар. Муборак НҚИЗ оқава сувларидаги ва органик сувда эрувчан бўёқлар эритмаларидаги органик бирикмаларнинг анод ва катод билан ўзъаро таъсир реакциялари кинетик қонуниятлари аниқланди.

Калит сўзлар: органик бирикмалар, оқава сувлар, ўзгармас ток манбаи, анод, катод, электрооксидлаш.

Хусусиятлари:

- газни қайта ишлаш заводи оқава сувлари таркиби хақида маълумотлар;

- сувни органик қўшимчалардан тозалашнинг электролиз усули;

- бўёқ-индикаторларни тозалашнинг кўринадиган натижалари.

Цитата келтириш: Ж. Х. Курбанов, В. П. Гуро, О. К. Рахмонов, М. А. Ибрагимова, З.А. Набиева. Нефтгаз корхоналари оқава сувларини органик бирикмалардан электрокимёвий тозалаш  // Ўзбекистон кимё журнали. -2023. -№4. -Б.35-40.

Қабул қилинди: 15.08.2023;  Рухсат этилди: 09.10.2023;  Нашр этилди: 20.10.2023

 

* * *

UDK 661.183.12:549.67

R. Sultonov, Sh. T. Gulomov, G. A. Gashenko, M. P. Yunusov

ISHLATILGAN SEOLIT ADSORBENTLARINING QO’LLANILISHI MUMKIN BO’LGAN SOHALARI VA XOSSALARI

O’zbekiston kimyo farmatsevtika ilmiy tekshirish institute (O’zKFITI), Е-mail: yunusovmp@gmail.com

Referat. Muommoning kelib chiqishi. Neft va gaz maxsulotlari ishlab chiqarish sanoatining chiqindisi ishlatilgan seolit adsorbentlarini o’rganish, qishloq ho'jaligida tuproq strukturasini yaxshilash uchun ishlatilish mumkin bo’lgani uchun dolzarbdir.

Ishning maqsadi: NaA, KA, CaA  ishlatilgan seolit adsorbentlari  asosida mikroelementlarni dozalash va davomli ta’siri uchun tuproq strukturasini hosil qiluvchi komponentini olish imkoni.

Metodologiya. KA adsorbentlari namunalarining suv bilan doimiy sug'oriladigan yerda ikki oylik sinovdan oldin va keyingi struktura va tarkibini rentgen-fluorestsent tahlili va IK-spektroskopiyasi bilan o'rganilgan.

Ilmiy yangiligi. Ishlatilgan seolitni havo kislorodi bilan ta’sirlashtirmasdan qayta ishlash usulini tanlash va mahsulotlarni tuproq tarkibida qo’llash.

Olingan natijalar. Eksperiment davomida Na+ ionlarining tuproq qatlamiga o’tmasligi, Ca⁺ ionlari bilan almashinishga K⁺ ionlarining uchrashishi aniqlangan..

Kalit so'zlar: A turdagi seolitlar, tiklanishi, adsorbentlarni yo’qotish, qishloq xo'jaligi.

Xususiyatlari:

- NaA, KA, CaA  ishlatilgan seolitlari tuproq komponenti sifatida;

- Na⁺ ionlari tuproq qatlamiga o’tmaydi;

- Ca⁺ ionlari bilan almashinishga K⁺ ionlari uchraydi.

Tsitata keltirish: R. Sultonov, Sh. T. Gulomov, G. A. Gashenko, M. P. Yunusov. Ishlatilgan seolit adsorbentlarining qo’llanilishi mumkin bo’lgan sohalari va xossalari // O’zbekiston kimyo jurnali. -2023. -№4. -B.40-48.

Qabul qilindi: 15.08.2023; Ruxsat etildu: 02.10.2023;  Nashr etildi: 20.10.2023

 

* * *

UDK 66.074+663.541.12:504.064.43

¹O. Y. Aripdjanov, ²S. M. Turobjonov, ¹Sh. P. Nurullaev, ¹Sh. A. Azimova

DEA VA MDEA ASOSIDAGI VA SUVDA ERUVCHAN POLIELEKTROLITLARDAN FOYDALANGAN HOLDAGI KOMPOZITLI ABSORBENT

¹Tоshkent kimyo-texnologiya instituti, ²Islom Karimov nomidagi Toshkent davlat texnika universiteti

Referat. Myammoning kelib chiqishi. Ma’lumki, tabiiy tabiiy gazni qayta ishlash zavodlarida qo’llaniladigan DEA+ASSP  asosidagi kompozitli absorbent 1,5 oylik qollanilishidan keyin ham o’z samaradorligini saqlab qoladi.

Ishning maqsadi. Oltingugurt birikmalarini saqlovchi tabiiy va ikkilamchi gazlarni kompozit sorbentlar bilan tozalash texnologiyasi takomillashtirish.

Metodologiyasi. Sorbentlarning fizik-kimyoviy xususiyatlari o’rganilgan, ularning tuzilishini IK-spektroskopiya, potensiometriya, fotokolorimetriya, gaz xromatografiyasi, termogravimetriya  usullari bilan o’rganilgan.

Ilmiy yangiligi. Dietanolamin va metildietanolamin bilan furan birikmalarini olishda pastki qoldiqlar asosida sintezlangan polielektrolitlardan foydalangan holda кompozit absorbentlar ishlab chiqarish texnologiyasi yaratilgan.

Olingan natijalar. Azot tutgan suvda eruvchan polielektrolitlar, metil etanolamin, dietanolamin va metil dietanolamin asosidagi kompozit absorbentlarning yangi matritsasi olingan.

Kalit so‘zlar: dietanolamin, azotli tutgan suvda eruvchan polielektrolitlar, tabiiy gaz.

Hususiyatlari:

- ASSP namunalari formalin yordamida sintez qilindi;

- uchta massa nisbati bo'yicha "suv: DEA" adsorbent modifikatsiyasi.

Tsitata keltirish: O. Y. Aripdjanov, S. M. Turobjonov, Sh. P. Nurullaev, Sh. A. Azimova. DEA va MDEA asosidagi va suvda eruvchan polielektrolitlardan foydalangan holdagi kompozitli absorbent // O’zbekiston kimyo jurnali. -2023. -№4. -B.48-55.

Qabul qilindi: 15.08.2023; Ruxsat etildu: 29.09.2023;  Nashr etildi: 20.10.2023

 

* * *

УДК 551.461:631.82

Ф. Д. Гулиев, А. Г. Гулиев

ДЕНГИЗ СУВИДАН ЎҒИТ СИФАТИДА ФОЙДАЛАНИШ

Озарбайжон Миллий фанлар академияси Тупроқшунослик ва агрокимё институти, Озарбайжон

Реферат. Муаммонинг келиб чиқиши. Денгиз суви озиқ-овқат, минераллар ва бошқа хом ашё учун озуқа моддалари ва фойдали компонентларнинг асосий манбаи ҳисобланади. Денгиз сувидан фойдаланиш уни тозалашнинг баъзи масалаларини ҳал қилишга имкон беради. Одатда денгиз сувида зарарли ионлар ва ҳар хил турдаги микроорганизмлар мавжуд. Шунинг учун денгиз сувини керакли хомашё сифатида ишлатиш нуқтаи назаридан тозалаш усулларини амалга ошириш керак. Илғор тескари осмос усули денгиз сувини юқори сифатли тозалаш имконини беради. Бироқ, тескари осмос ярим ўтказгичли мембраналардан фойдаланиш ва катта миқдордаги энергия истеъмоли туфайли камчиликка эга. Бундай ҳолда, чўктириш усули тежамкор ва осмос технологиясига нисбатан камроқ энергия талаб қилади. Ушбу мақолада денгиз сувини CI^- ва SO₄^-2 ионларидан тозалаш учун чўктириш усулидан фойдаланилган.

Ишнинг мақсади. Денгиз сувини ўғит сифатида қўллаш учун физик-кимёвий тадқиқот усулларидан фойдаланиш

Методология. Оғирметалл катионлари ва металлмас ионлар МС-1669347-05-04 андоза усули билан аниқланди. FeCd, Co, Cu. Ni, Pb, Zn каби оғир металлар ионлари ICP-OES (индуктив боғланган плазма билан оптик эмиссия спектрометри) тадқиқот усули ёрдамидп аниқланди. NO_2-3-N, каби анионлар, умумий азот, фосфатлар ва умумий фосфор CECIL 4004 спектрофотометр асбоби ёрдамида аниқланган.

Илмий янгилиги. Денгиз сувини катта миқдордаги CI^- ва SO₄^-2 ионларидан тозалаш учун Pb(NO₃)₂ дан фойдаланилди. Қўрғошин (II) нитратнинг металтутувчи тузлардаги CI^- ва SO₄^-2 чўктириш учун бўлган стехиометрик меъёри 100% танланди.

Олинган натижалар. Натижада, денгиз сувидан ўсимликлар учун зарарли ионларнинг 90% дан ортиғини олиб ташлаганидан кейин ишлатилиши мумкин.

Калит сўзлар: осмос, денгиз суви; сувни тозалаш, яримўтказгичли мембраналар, чўктириш, ирригация, ўғит.

Хусусиятлари:

- Pb(NO₃)₂ қўллаш орқали денгиз сувидаги CI^- ва SO₄^-2 ионлари максимал даражада чўкма кўринишида олиб ташланди;

- тозалашдан кейин денгиз суви суғориш тизимида ўғит сифатида ишлатилиши мумкин.

Цитата келтириш: Ф. Д. Гулиев, А. Г. Гулиев. Денгиз сувидан ўғит сифатида фойдаланиш  // Ўзбекистон кимё журнали. -2023. -№4. -Б.55-58.

Қабул қилинди: 26.09.2023;  Рухсат этилди: 20.10.2023;  Нашр этилди: 20.10.2023

 

* * *

 

ОРГАНИК КИМЁ

 

УДК 547.787.31

З. Ж. Пўлатова, И. С. Ортиков, Б. Ж. Элмурадов

3-МЕТИЛ-6-ХЛОРСУЛФОНИЛБЕНЗОКСАЗОЛИН-2-ОННИНГ БАЪЗИ ИККИЛАМЧИ ГЕТЕРОЦИКЛИК АМИНЛАР БИЛАН РЕАКЦИЯЛАРИ

ЎзР ФА Ўсимлик моддалари кимёси институти, E-mail: 7ulhumor@gmail.com

Реферат. Муаммонинг келиб чиқиши. Фармокологик фаол гетероҳалқали бирикмаларни излаш ҳамда, улар асосида самарали биологик фаол препаратлар синтез қилиш долзарбдир. Тадқиқодлар бензоксазолинлар синфига мансуб бирикмаларни синтез қилиш борасида ўтказилмоқда.

Ишнинг мақсади: 3-метилбензоксазолин-2-онни хлорсулфониллаш реакцияларини тадқиқ қилиш, 3-метил-6-хлорсулфонилбензоксазолин-2-ондан янги бирикмаларни синтез қилишни ишлаб чиқиш.

Методология. Селектив 3-метил-6-хлорсулфонилбензоксазолин-2-онларни алмашинган иккиламчи циклик аминлар билан эритувчи иштирокида реакциялари олиб борилди.

Илмий янгилиги. Юқори унумлар билан 3-метилбензоксазолин-2-он-6-сулфокислоталарнинг амидлари олинди. Синтез қилинган моддаларнинг тузилиши ИҚ-, ¹H ва ¹³С ЯМР спектроскопия натижалари асосида исботланди.

Олинган натижалар. 6-хлорсульфонил-3-метилбензоксазолин-2-онва 3-метилбензоксазолин-2-он-6-сулфамидларини синтез қилиш усуллари кўрсатилди.

Калит сўзлар: 6-хлорсульфонил-3-метилбензоксазолин-2-он, 3-метил-6-(пиперидин-1-ил-сульфонил)бензоксазол-2-он, морфолин, 1H ЯМР.

Хусусиятлари:

- 6-хлорсульфонил-3-метилбензоксазолин-2-он синтез қилинган;

- турли хил иккиламчи аминлар билан электрофил алмашиниш реакциялари;

- реакцияга таъсир этувчи омиллар ва уни ўтказишнинг оптимал шароитлари;

- моддаларнинг тузилиши ИҚ ва 1H ЯМР-спектроскопия билан исботланган.

Цитата келтириш: З. Ж. Пўлатова, И. С. Ортиков, Б. Ж. Элмурадов. 3-метил-6-хлорсулфонилбензоксазолин-2-оннинг баъзи иккиламчи гетероциклик аминлар билан реакциялари  // Ўзбекистон кимё журнали. -2023. -№4. -Б.59-65.

Қабул қилинди: 26.09.2023;  Рухсат этилди: 09.10.2023;  Нашр этилди: 20.10.2023

 

* * *

 

АНАЛИТИК КИМЁ

 

UDK 546.881.543.426.546

F. R. Allambergenova, N. H. Kutlimurotova, Z. A. Smanova, E. Berdimurodov

VANADIY (V) IONINI KARBON NUQTALAR YORDAMIDA LYUMINESSENT ANIQLASH USULINI ISHLAB CHIQISH

O’zbekiston milliy universiteti

Referat. Muammoning kelib chiqishi. Vanadiyning kationlar shaklida ham, anionlar shaklida ham zaharliligi, har xil muhitda vanadiyni va unng miqdorni nazorat qilishni talab qiladi. Uni aniqlash usullarini ishlab chiqish dolzarbdir.

Ishning maqsadi. Xitozan bilan melamin asosida sintez qilingan karbon nuqtaning lyuminessent xossasidan foydalangan holda vanadiy (V) ionini aniqlash usulini ishlab chiqishdir.

Metodologiya. Kyuvetaga karbon nuqta eritmasidan 1,0 ml va ammoniy vanadatning standart eritmasi, distillangan suv solib, yutilish va lyuminessent spektrlari spektrofluorometr (Horiba Duetta, Yaponiya) asbosida o’lchanadi.

Ilmiy yangiligi. Xitozan va melamin asosida sintez qilingan karbon nuqta yordamida vanadiy ioniniga sezgir lyuminessent usul ishlab chiqilgan.

Olingan natijalar. Vanadiy (V) ionini karbon nuqta yordamida lyuminessent aniqlash imkoniyatlari o`rganildi. Lyuminessensiya intensivligi karbon nuqtada λ=448 nm ga tengligi va vanadiyli kompleksida esa 423 nm ga tengligi aniqlandi, bu esa kompleks hosil bo`lishi bilan lyuminessensiyaning so`nishini ko`rsatadi. Muhitning ishqoriyligi nazorat qilindi.

 Kalit so’zlar: vanadiy (V) ioni, xitozan, melamin, karbon nuqta, lyuminessensiya.

Xususiyatlari:

-karbon nuqtalar bilan V(V)-ionini lyuminessent usulda aniqlash;

-pH muhitning kamayishi bilan kvant unumi kamayadi;

-karbon nuqtalarning vanadiy ionini bilan kompleks hosil qilishi.

Tsitata keltirish: F. R. Allambergenova, N. H. Kutlimurotova, Z. A. Smanova, E. Berdimurodov. Vanadiy (V) ionini karbon nuqtalar yordamida lyuminessent aniqlash usulini ishlab chiqish // O’zbekiston kimyo jurnali. -2023. -№4. -B.66-74.

Qabul qilindi: 08.07.2023; Ruxsat etildu: 09.08.2023;  Nashr etildi: 20.10.2023

 

* * *

UDK 669.884.546.34:553.677.4

¹U. R. Axmedova, ¹N. H. Qutlimurotova, ²Z. Z.Yaxshiyeva, ²M. M. Sultonov

SHO`R SUVLAR TARKIBIDAN LITIY IONLARINI NATRIY GIDROFOSFAT BILAN CHO`KTIRISH

¹Mirzo Ulug’bek nomidagi  O’zbekiston milliy universiteti, ²Jizzax davlat pedagogika universiteti

Referat. Muammoning kelib chiqishi. Litiy tuzlari asosan litiy tutgan minerallardan olinadi. Lekin minerallar tarkibida litiy kam bo‘lganligi sababli, yangi litiy xom-ashyo manbalarni izlash dolzarb muammo hisoblanadi, bular qatorida O’zbekistonning bazi sho‘r suvlari qiziqish uyg’otadi.

Ishning maqsadi. O’zbekiston erlari sho‘r suvlari tarkibidan litiy ionlarini natriygidrofosfat bilan cho‘ktirish sharoitlarini o‘rganish.

Metodologiya. Litiy ionlarini natriygidrofosfat bilan cho’ktirish,  xalaqit beradigan faktorlarni konduktometriya va densitometriya usullari bilan aniqlash.

Ilmiy yangiligi. Litiy ionini sho‘r suvlar tarkibidan natriygidrofosfat bilan 60-70°S da natriy, kaliy, magniy ionlari aralashmasidan cho‘ktirish usuli ishlab chiqildi.

Olingan natijalar. 0.3 N eritmalardan suvli eritmalardan 35°S dan, hamda natriy, kaliy ionlari mavjud eritmalardan 60°S dan yuqori haroratlarda litiy ionlarini litiy fosfat ko’rinishida cho’ktirib olish mumkinligi aniqlandi.

Kalit so'zlar: litiy fosfat, natriy gidrofosfat, litiy gidroksid, sho`r suvlar, elektr o`tkazuvchanlik, zichlik.

Xususiyatlari:

-sho`r suvlar tarkibidan litiy ionlarini natriy gidrofosfat yordamida cho`ktirib olish usuli;

- litiy ionlarini fosfat ko`rinishida  65-70°C haroratlarda to`la cho`ktirish;

- suvli eritmalarda litiy fosfatning EКо=1,578*10-4;

- kaliy va natriy ionlari mavjud aralashmalarda 65-70°S EКо=7,78*10-5.

Tsitata keltirish: U. R. Axmedova, N. H. Qutlimurotova, Z. Z.Yaxshiyeva, M. M. Sultonov. Sho`r suvlar tarkibidan litiy ionlarini natriy gidrofosfat bilan cho`ktirish // O’zbekiston kimyo jurnali. -2023. -№4. -B.74-83.

Qabul qilindi: 07.07.2023; Ruxsat etildu: 09.08.2023;  Nashr etildi: 20.10.2023

 

* * *

UDK 661.691.661.8472

¹K. E. Donieva, ¹Z. A. Smanova, ¹D. A. Ziyaev, ²E. T. Doniev

PAXTA SHELUXASI VA SHROTIDAGI SELEN VA RUX IONLARINI ANIQLASH USULLARI

¹Mirzo Ulug’bek nomidagi  O’zbekiston milliy universiteti, Toshkent, 100095, O’zbekiston,² Qarshi muxandislik-iqtisodiyot instituti, Qarshi, Mustaqillik 225, e-mail: donievakamola@gmail.com

Referat. Muammoning kelib chiqishi. Сhorva mollarini boqishda ozuqa mahsulotlari va ratsionining, jumladan makro-, mikroelementlar va vitaminlar bilan muvozanatda bo’lishi dolzarbdir.

Maqsad. Skanerlovchi elektron mikroskopiya usuli va rentgenofluoressent tahlil yordamida sheluxa va shrot tarkibidagi selen va rux miqdorini aniqlash.

Metodologiya. SEM («JEOLJSM – IT200 LA»), rentgenofluoressent tahlil («SpectraXEPOSX-ray») va optik spektroskopiya qurilmalaridan foydalanilgan.

Ilmiy yangiligi. Hayvonlar ozuqasidagi selen va ruxni optimal aniqlash usulini tanlash uchun ma’lumotlar olingan.

Olingan natijalar. Sheluxa va shrotdagi selen va ruxga nisbatan rentgenofluoressent tahlil usuli va SEM sezgirligi aniqlandi. Uni mikroelementlar bilan boyitish usuli yaratildi.

Kalit so'zlar: skanerlovchi elektron mikroskopiya, rentgenofluoressent tahlil, selen, rux, ozuqa, sheluxa, shrot.

Xususiyatlari:

- turli usulda selen, ruxni aniqlashning qiyosiy tavsiflari;

- skanerlovchi elektron mikroskopiya va rentgenofluoressent tahlil;

- sheluxa va shrot tarkibidagi selen va ruxni aniqlash.

Tsitata keltirish: K. E. Donieva, Z. A. Smanova, D. A. Ziyaev, E. T. Doniev. Paxta sheluxasi va shrotidagi selen va rux ionlarini aniqlash usullari // O’zbekiston kimyo jurnali. -2023. -№4. -B.83-91.

Qabul qilindi: 04.10.2023; Ruxsat etildu: 19.10.2023;  Nashr etildi: 20.10.2023

 

* * *